Asiako indar desberdineko jokoak
Indar desberdineko jokoak bi lagunek jokatzen dituzte, batak pieza askorekin eta besteak pieza gutxiagorekin. Pieza gehien dituen jokalaria bere aurkariaren piezak harrapatzen edo inguratzen saiatzen da geldi egon daitezen. Pieza askoren multzoak ehiztari-talde bat irudikatzen du, eta pieza gutxieneko multzoa haien harrapakina da, bere kideekin harremana galdu duen ehiztari bat hil dezakeen animalia arriskutsu gutxien multzoa.
 |
| Henry Parker-en liburuaren 581. orrialdea: demala diviyan keliya jokoaren taula. 1909. |
Indar desberdineko jokoak indar berdineko jokoak baino geroago garatu dira eta indar desberdineko joko baten adibiderik goiztiarrena, cercar la liebre (erbia inguratu, 92 orriaren aurrealdea), Alfontso X.a Jakitunaren 1283ko Juegos diversos de Axedrez, dados y tablas lanean agertzen da, non alkerke jokoen artean sartzen den eta alkerke-taulan jokatzen den. Horrek iradokitzen du gaztelauek mairuen jokoa lortu zutela eta jokoa arabiar jokoa izan zela, nahiz eta arabiar literatura zaharrenean horrelako joko baten aipamenik ez egon. Asian indar desberdineko jokoak hedatzeak, eta bereziki Indiako hegoaldera eta Indonesiara hedatzeak, Afrikan ez egotearekin batera, asmakizun asiarra izateko hipotesia indartzen du.
Europako iparraldean indar desberdineko okoak hnefatafl jokoen familian deskribatu ditugu. Hemen, Asiako hego-ekialdeko jokoak deskribatuko ditugu. Indar berdineko jokoan aritzen diren Asiako herri gehienek indar desberdineko jokoan ere aritzen dira taula berean. Joko zaharrenetan harrapakina animalia bakarra da eta harrapatzea ez da zaila, baldin eta ehiztariak elkarrekin mantentzen badira eta metodikoki aurrera egiten badute. Desoreka hori konpontzeko, geroagoko Asiako jokoek harrapakinak lau animaliara arte handitu dituzte, eta horiek guztiak zokoratu egin behar dira. Artikulu honetako jokoak Birmanian, Indian, Indonesian, Malaysian, Nepalen, Sri Lankan, Sumatran, Thailandian... daude zabaldurik.
Joko hauen taulak hiru motatakoak izaten dira: triangeluarrak, karratuak eta karratuak luzapen triangeluarrekin, luzapeneko triangeluak babeslekuak izanik. Luzapen triangeluarraren jatorria ezartzea zaila da. Taula triangeluar batean bakarrik jokatzen diren Indiako tigre-jokoetatik erator daiteke, karratua eta triangelua lotuz. Antzeko taulak, luzapen triangeluar konplexuagoekin, alkerkerekin lotutako indar berdineko jokoetarako erabiltzen dira. Horrek aukera ematen du indar desberdineko jokoak garatu izana, munduko nonbait behintzat, indar berdineko joko batetik aurkari ahul ugariren eta botere handiko bakar baten arteko joko batera aldatuz.
Piezak erpinetan kokatzen dira eta lerroen gainetik bakarrik mugi daitezke.
Joko guztietako piezak animaliak dira, eta eskualde horietako animalien artean tigrea nagusi denez, joko hauetan ere bai. Tigreaz gain lehoinabarrak, ahuntzak, txakurrak, ardiak, gizakiak, arkumeak eta abar agertzen dira.
Bi jokalarik hartzen dute parte. Jokalari batek, erasotzaileak/harrapakinak (tigreak, lehoinabarrak), besteak, inguratzaileak/ehiztariak (lehoinabarrak, ardiak...), baino askoz pieza gutxiago dauka (ikus taula).
Erasotzaileak inguratzailearen piezak jan behar ditu. Inguratzaileak, aldiz, erasotzailearen piezen mugimendua oztopatu behar du, haren piezak inguratuz, edo erasotzailearen piezak harrapatu behar ditu.
Taula triengeluarreko jokoak
Joko-talde hau taula triangeluarretan jokatzen dira. Talde honetakoak dira Thailandiako len txoa, Sri Lankako hat diviyan keliya (zazpi lehoinabarren jokoa) eta demala diviyan keliya (lehoinabar tamilen jokoa), Indiako pulijudam (tigreen jokoa) eta rafaya eta Sumatrako (Acehko) meurimüeng-rimüeng-do´ izenekoak.
| Herriak | Jokoak | Taula | Erasotzaileak | Inguratzaileak | ||
| Thailandia | len txoa | A | tigrea | 1 | lehoinabarrak | 6 |
| Sri Lanka | hat diviyan keliya | A | tigrea | 1 | lehoinabarrak | 7 |
| demala diviyan keliya | B - C | tigreak / lehoinabarrak | 3 | zakurrak | 15 | |
| India | pulijudam | B | tigreak / lehoinabarrak | 3 | arkumeak | 15 |
| rafaya | B - C | tigreak / lehoinabarrak | 3 | zakurrak | 15 | |
| Aceh, Sumatra | meurimüeng-rimüeng-do' | B | tigreak / lehoinabarrak | 3 | ardiak | 15 |
 |
| Jokoen ohiko taula triangeluarrak. Fitxa laranjak tigreak / lehoinabarrak dira. |
Hat diviyan keliya
Sri Lankan hemeretzigarren mendean zehar jokatutako jokoa da, baina zaharragoa izan daiteke.
Demala diviyan keliya eta rafaya
Izen asko ditu Asiako hegoaldean, eta XX. mendearen hasieratik dokumentatua.
Pulijudamu
Vijayanagara inguruan jokatzen den jokoa da. Iturri idatziek jokoa XVI. mendean kokatzen dute, eta Vijayanagaranen egindako grafitiek zaharragoa dela iradokiko lukete. XVI mendean behe-klaseetakotzat jotzen zen jokoa da eta gaur egun ere nekazal langileek jokatzen dute.
Meurimüeng-rimüeng -do´
XX. mende hasieratik jokatzen da gutxienez, baina ziurrenik zaharragoa da.
Osagaiak eta hasiera
Jokoen taulak A, B edo C taula triangeluarrak dira. Piezen posizioak bidegurutzeetako puntuak dira.
Jokalari batek erasotzaile bat edo hiru (tigreak edo lehoinabarrak) ditu eta besteak hainbat inguratzaile (lehoinabarrak, zakurrak, arkumeak, ardiak).
Hasieran, erasotzailearen piezak posizio finko batzuetan jartzen dira. Len txoa jokoan erasotzaileak nahi duen posizioan jartzen du bere pieza. Inguratzailearen piezak taulatik kanpo daude.
Erasotzaileak inguratzailearen piezak jan behar ditu. Inguratzaileak, aldiz, erasotzailearen piezen mugimendua oztopatu behar du, haren piezak inguratuz, edo erasotzailearen piezak harrapatu behar ditu.
Arauak
1. Tigreen hasierako posizioa fitxek adierazten dute. Inguratzaileak banan-banan ezarriko ditu bere piezak, tigreen mugimenduekin txandakatuz.
2. Pieza guztiak modu berean mugitzen dira, aldameneko posizio huts batera lerro baten gainean. Inguratzaileak ezin ditu bere piezak mugitu guztiak taularen gainean egon arte.
3. Tigreek bakarrik jan dezakete, piezen gainetik jauzi eginez. Inguratzailea tigrea(k) blokeatzen saiatuko da eta hauek ahalik eta pieza gehien jaten saiatzen dira, blokea ez ditzaten.
Taula karratuko jokoak
Joko hauek 5×5 lerroko karratua, hainbat diagonalekin zeharkatua, erabiltzen dituzte. Piezen posizioak bidegurutzeetako puntuak dira. Talde honetakoak dira Indiako bagh bandi eta bagh guti, Japoniako yasusakari musashi (soldaduen zortzi bideko ehiza), Malaysiako main tapak empat, Nepaleko bagh txal (tigrearen mugimendua) eta Pakistaneko sher-bakar.
 |
| Japiniako yasusakari musashi jokoaren taula eta hasierako posizioa. |
Bagh bandi
Bi tigre daude, bat karratuaren zentroan eta beste bat ezkerreko ertzaren zentroan. Bestalde, 20 ahuntz daude, 5eko piloetan taularen zentrotik posizio batera diagonalean. Ahuntzak hasiko dira. Pilatuta badaude ere, banan-banan mugituko dira. Tigreak ahuntz bat jaten du ahuntz baten edo ahuntz-pilo baten gainetik salto egiten duen bakoitzean.
Bagh guti
Joko honetan, taulak ez du diagonalik. Bi tigre daude, bat karratuaren zentroan eta beste bat ezkerreko ertzaren zentroan. Bestalde, 20 ahuntz daude, 5eko piloetan taularen zentrotik posizio batera diagonalean.
Yasusakari musashi
Jokalari batek rikishi (jeneral) bat dauka, eta besteak hamasei musashi (soldaduak). Hasieran, jenerala taularen zentroan dago. Soldaduak, ordean, karratuaren ertzeko hamasei posizioetan daude. Zoritxarrez, Stewart Culin-ek ez zuen jokoan aritzeko modua azaldu.
Main tapak empat
Malaysiako Minangkabau herriak jokatzen duen jokoa da. Jokalari batek bi harimau (tigre) dauzka eta taularen zentroan daude. Aurkariak 24 kambing (ahuntz) ditu eskuan eta banan-banan sartzen ditu taulan. Tigreak edozein posiziotara mugi daitezke, lerro baten gainetik, tarteko posizio guztiak libre badaude. Ahuntzak, ordea, aldameneko posizio batera. Tigreek jauzi batez harrapatuko dute. Ahuntzak hasten dira ahuntz bat taularen zentroaren ondoko posizio batean jarriz, tigre batek harrapa dezan eta, horrela, bi tigreak banatzeko.
 |
| Bagh txal jokoaren hasierako posizioa. |
Bagh txal
Oso joko herrikoia da. Joko tipiko honetan nepaldarrak aspalditik ibili izan dira. Seguruenik joko erakargarri hau neguko goiz hotzetan jokatzen zen. Nepaleko joko nazionala da. Tigre eta ahuntzekin jokatzen da, Nepaleko animaliarik adierazgarrienak direlako. Jatorrizko taula eta piezak brontzezkoak dira.
Osagaiak eta hasiera
Jokoaren taula 5×5 lerroko karratua da, hainbat diagonalekin zeharkatua. Piezen posizioak bidegurutzeetako puntuak dira.
Jokalari batek lau bagh (tigre) ditu, eta besteak 20 ahuntz. Tigreen lana erasotzea da eta ahuntzena tigreak inguratzea, mugi ez daitezen.
Hasieran, lau tigreak taularen lau erpinetan daude. Ahuntzak, aldiz, taulatik kanpo daude.
Tigreek ahuntzak jan behar ditu. Ahuntzek, aldiz, tigreen mugimendua oztopatu behar dute, tigreak inguratuz.
Arauak
1. Tigreak laukiaren lau izkinetan kokatu behar dira.
2. Tigre eta ahuntzen mugimenduak txandaka egiten dira.
3. Hasieran ahuntzak taulan banan-banan jarri behar dira eta tigreek mugimendu bat egin dezakete aldi bakoitzean. Ahuntzak ezin dira mugitu harik eta guztiak taula gainean egon arte.
 |
| Ahuntz guztiak taulan sartu dira fase honetan bat ere galdu gabe. Tigreen txanda da orain. |
 |
| Tigreek 1 mugimendua egiten badute, ahuntzek 2 mugimendua egin beharko dute nahitaez. Ondoren tigreek 3 mugimenduan ahuntz bat jango dute. |
 |
| Nahiz eta hiru ahuntz galdu, ahuntzek tigreak inguratzea lortu dute. |
4. Mugimendu bakoitzean tigre bat mugi liteke posizio batetik aldameneko batera lerroari jarraituz, edo ahuntz baten gainetik jauzi egin eta harrapatuz, taulatik kendu egin beharko delarik.
5. Ahuntzek elkar defendatzeko ez diete tigreei jauzi egiteko tokirik utzi behar.
6. Tigreek bost ahuntz harrapatzen badituzte, ahuntzek galtzen dute jokoa. Aditu batzuek ez lukete galduko zazpi ahuntz galduta ere.
7. Ahuntzek tigreak inguratzen badituzte, hots, tigreak mugitu ezinik uzten badituzte, ahuntzek irabazten dute.
8. Jokalari batek ezin du ahuntz berbera toki berera eraman askotan, jokoaren egoera errepikatuz. Hortaz, beste lekuren batera mugitu beharko du.
Sher-bakar
Bi tigre daude, bat karratuaren zentroan eta beste bat eskuineko ertzaren zentroan. Bestalde, 19 ahuntz daude, 5eko hiru piloetan eta 4ko pilo batean taularen zentrotik posizio batera diagonalean.
Luzapen bateko taula karratuko jokoak
 |
| Japiniako juroku musashi jokoaren taula eta hasierako posizioa. |
Joko-multzo hau luzapen triangeluar bat duten taula karratuetan jokatzen dira. Luzapeneko triangeluaren oinarria edo erpin bat itsasten zaio karratuaren alde bati, ondo zentraturik. Talde honetakoak dira Japoniako juroku musashi (hamasei soldadu) eta Txinako shap luk kon tseung kwan (hamasei jeneralaren atzetik) eta Yeung luk sz’ kon tseung kwan (jenerala hogeita sei matxinoren aurka).
Juroku musashi
Jokalari batek taisho (jeneral) bat dauka eta besteak hamasei musashi (soldadu). Jenerala karratuaren zentroan eta soldaduak karratuaren ertzetako posizioetan daude. Pieza guztiek mugimendu berdina dute, urrats bat markatutako lerroen gainetik. Jenerala baino ezin da triangeluan sartu. Baina itxita geratzen bada bertan, galdu egiten du. Jeneralak beste inork ezin ditu piezak harrapatu, eta horretarako jauzi egin behar du pieza baten gainetik. Jeneralak soldadu guztiak harrapatzen baditu irabaziko du, eta soldaduek jenerala blokeatzen badute edo triangeluan ixten badute.
Hamasei soldadu matxino
 |
| Matxinoak 1 mugimendua egin dute. Jeneralak 2 mugimendua egin du, eta bi matxino harrapatu ditu esku-hartze bidez. Baina matxinoek 3 mugimendua eginez jenerala harrapatu dute tartean hartuz, eta jokoa irabazten dute. |
 |
| Txinako hamasei soldadu matxino jokoaren taula eta hasierako posizioa. |
Joko hau ezaguna da Txinako haur eta langileen artean; taula, askotan, bide lasaietako lurrean markatuta aurkitzen da. Jokoaren beste izen bat matxinoak da.
Osagaiak eta hasiera
Taula 5×5 lerroko karratua eta alde batean oinarriz erantsitako 3-3-1 triangelu bat da.
Jokalari batek jeneral bat dauka; besteak 16 soldadu ditu.
Hasieran, jenerala karratuaren zentroan dago eta soldaduak karratuaren aldeetako bidegurutzetan.
Jeneralaren helburua ahalik eta soldadu gehien harrapatzea da, haiek harrapa ez dezaten, eta soldaduen helburua jenerala harrapatzea da.
Arauak
1. Matxinoek egin dute lehen mugimendua.
2. Pieza guztiak urrats bat mugitzen dira markatutako edozein lerrotan zehar, baina jenerala bakarrik sartu ahal izango da santutegi triangeluarrean, mau ts’z edo maosse (pribatu) bezala ezagutzen dena.
3. Han konfinatuta badago eta irteerarik egiteko gai ez bada, ordea, bere jokalariak partida galtzen du.
4. Jeneralak markaturiko marra berean dauden bi matxinoren arteko posizioa berehala okupatuz harrapatzen du, bi matxinoak esku-hartze bidez harrapatzen ditu.
5. Matxinoek, berriz, jeneralaren bi aldeetan dauden posizioak berehala okupatuz harrapatzen dute, hirurak lerro markatu berean daudelarik, tartean hartzea bezala ezagutzen dena.
 |
| Txinako Yeung luk sz’ kon tseung kwan jokoaren taula eta hasierako posizioa. |
Yeung luk sz’ kon tseung kwan
XVII mendean Txinako Nanjing hirian jokatu zen jokoa. Shen Fuzong-ek deskribatu zuen. Taula 9×5 lerroko taula angeluzuzen bat da, alde motzean 3-3-1 triangelu bat oinarriz itsatsita duelarik. Tseung (jenerala) laukizuzenaren zentroan dago. Eta hogeita hamasei kwan-ek (matxino, Yeung luk sz’ izeneko arpilatzailearen indarrak) erdialdeko hiru lerro bertikaletako posizio guztiak betetzen dituzte. Pieza guztiak urrats bat mugitzen dute norabide ortogonaletan. Harrapaketak egiteko, modu desberdinak erabiltzen dituzte: jeneralak bi matxino esku-hartze bidez harrapatuko ditu bion artean dagoen posizioan sartzen bada. Matxinoek, berriz, jeneralaren bi aldeetan dauden posizioak berehala okupatuz harrapatzen dute, hirurak lerro markatu berean daudelarik; tartean hartzea bezala ezagutzen da.
Luzapen biko taula karratuko jokoak
Joko-multzo hau bi luzapen triangeluar dituzten taula karratuetan jokatzen dira. Luzapeneko triangeluen erpin bat itsasten zaio karratuaren aurrez aurreko bi alderi, ondo zentraturik. Talde honetakoak dira Indiako bagh bukri (tigreak eta ardiak), Indonasiako (Simalur irlako) rimoe, Malaysiako rimau-rimau (tigreak), Manipurreko tigreak eta gizonak, Myanmarreko lay gwet kyah, Sulawesiko mamatyang-matyang (tigreak) eta Sumatrako (Acehko) maurimüeng-rimüeng.
Bagh bukri
Haurrek jokatzen dute, hiru tigrerekin.
Rimoe
Tigre batekin edo birekin jokatzen da. Tigreetako bat karratuaren zentroan jartzen da. Zortzi ahuntz inguruko 8 posizioetan jartzen dira, eta gainerako 16 ahuntz banan-banan sartzen dira taulan. Tigreek ahutz kopuru bakoiti baten gainetik jauzi egin dezakete. Tigre bakarrarekin jokatzen denean, ahuntz bat bakarrik harrapa dezake jauzi bakoitzean.
Rimau-Rimau
XIX mendearen bukaeran jokatutako jokoa da. Taula oihal beltzez edo zuriz egin ohi da, eta lerroak gorriak izaten dira. Zenbaitetan taula zurezkoa da, edo bestela malaysiarrek lurrean irudikatzen dute taula.
Bertsio ugari dago, tigre edota aurkako piezen (peoi, ahuntz, ardi eta abarren) kopuruak desberdinak izanik. Hasierako posizioa, metodoak eta arauak aldatzen dira herri batetik bestera. Hala ere, tigreen helburua aurkariaren ahalik eta pieza gehien jatea da, berauek ingura ez ditzaten.
Osagaiak eta hasiera
Taula 5×5 lerroko karratu batez, zenbait diagonalekin, eta aurrez aurreko bi aldetan erpinez erantsitako 3-3-1 triangelu banaz, gunung (mendi), osatuta dago.
Jokalari batek bi qununq (tigre) dauzka; besteak 24 orang-orang (gizakiak) ditu.
Hasieran, tigreak itsatsitako triangeluen erpinetan daude, eta 9 gizaki karratuaren erdialdeko 9 bidegurutzetan.
Tigreen helburua ahalik eta gizaki gehien harrapatzea da, eta gizakien helburua tigreak inguratzea da.
 |
 |
| Rimau-rimau jokoaren lehen aldaeraren hasierako posizioa. | Rimau-rimau jokoaren bigarren aldaeraren hasierako posizioa. |
Arauak
1. Pieza guztiak mugitzen dira aldameneko posizio libre batera lerroen gainetik.
2. Partidaren hasieran tigreak nahi dituen hiru gizakiak, lerro batean edo ez, ken ditzake eta erpin libre batean koka daiteke. Hurrengo 15 jokaldietan, txandaka, aurkariak bere gizakiak jar ditzake eta jokalariak tigreak mugitu edo ahal dituen gizakiak jan egin ditzakete. Fase honetan gizakiak ezin dira mugitu gizaki guztiak taulan egon arte.
3. Tigreek bakarrik jaten dute. Beren aldamenean gizaki bat edo gizaki-segida bakoitia badago, tigreek horren edo horien gainetik jauzi egin dezakete, ondoko posizio librera, eta jokotik atera. Jatea ez da beharrezkoa.
4. Tigreak galduko du, inguraturik dagoelako mugitu edo jan ezin badu. Aurkariak 10 edo 11 gizaki bakarrik izanez gero, amore eman beharko du; ezingo baititu tigreak inguratu.
Aldaera
Aldaera batean, bi tigre eta 22 gizaki daude. Tigreak karratuaren zentroko posizioan kokatzen dira eta aurkariak inguruko zortzi posizioetan zortzi gizaki ipintzen ditu. Tigre batek gizaki horietako bat janez hasten da partida. Tigreek gizakiak banan-banan jaten dituzte.
Tigre bakarrarekin ere jokatzen da; orduan, tigrea itsatsitako triangelu baten erpinean jartzen da.
Tigreak eta gizonak
Bi tigre eta 20 gizaki. Tigreak itsatsitako triangeluen erpinetan jartzen dira eta gizakiak 5eko piloetan jartzen dira karratuaren zentrotik posizio batera diagonalean. Tigreek pilo baten gainetik jauztean goiko gizakia baino ez du jaten. Gizakien piloak goiko gizakia mugitzen desegingo dira.
Lay gwet kyah
Myanmarren XIX. mendean zehar jokatutako jokoa da. Hiru tigrerekin eta hamaika edo hamabi tigre txikirekin jokatzen da.
Mamatyang-matyang
Bugis herria bizi den kostaldeko herrietan jokatzen da, ez irlaren barnealdean. Bi tigrerekin eta 24 gizakirekin jokatzen da.
Maurimüeng-rimüeng
 |
| Diviyan keliya jokoaren taula. Partida-hasieran piezak taulatik kanpo daude. |
Bi tigreak karratuaren zentroan jartzen dira eta 8 ardi haien inguruan.
Lau luzapeneko taula karratuko jokoak
Joko-multzo hau lau luzapen triangeluar dituzten taula karratuetan jokatzen dira. Luzapeneko triangeluen erpin bat itsasten zaio karratuaren aurrez aurreko lau aldeei, ondo zentraturik. Talde honetakoa da Indiako eta Sri Lankako diviyan keliya (lehoinabarrak) edo kotiyo saha harak (lehoinabarrak eta abelgorriak).
Diviyan keliya edo kotiyo saha harak
XX. mende hasieratik gutxienez dokumentatuta dago, baina litekeena da askoz zaharragoa izatea. Jokalari batek bi lehoinabar ditu eta besteak 24 abelgorri. Pieza guztiek mugimendu berdina dute, urrats bat markatutako lerroen gainetik. Tigreek abelgorri bat harrapa dezakete txanda bakoitzean, baten gainetik jauzi laburra eginez. Hasteko, jokalari batek lehoinabar bat sartuko du taulako edozein posiziotan, eskuarki zentroan. Ondoren, aurkariak bere abelgorri bat sartuko du. Jarraian bigarren lehoinabarra sartuko du lehen jokalariak. Hortik aurrera, lehoinabarrak hasiko dira mugitzen, baina abelgorri guztiak taulan sartu arte ezingo dira mugitu. Lehoinabarrek zortzi abelgorri harrapatzea nahikoa izaten da irabaz dezaten.