Ganjifa karta-jokoa

Indiako ganjifa kartak erabili dira nahiko desberdinak diren bi familiatako jokoetan: naqx jokoak eta ganjifa jokoak. Oro har, Indiako edozein lekutan bigarren familiako joko baterako erabilitako izena kartei emandakoa bera da, ganjifa bera hain zuzen, edo hitz horren aldaeraren bat (ganjafa, ganjifo, ganjpa, ganjappa, gantxua, ...). Ganjifa kartak nagusiki erabili dira joko zehatz batean aritzeko, joko desberdinetan aritzeko baino. Argitaratutako datuek, batzuetan, karta-sorta desberdinekin jokatutako jokoen arteko diferentziak azaltzen dituzte, daxavatara eta ganjifa mogola bezala, baina arraroa da aipatzea karta-sorta berarekin jokatutako jokoen izen desberdinak.

Ganjifa jokoak altxaldi-jokoen sailean daude, Europako jokorik ezagunenak bezala. Horrelako jokoetan jokalariek karta kopuru berarekin hasten dira. Esku bakoitzean, jokalariek karta bana uzten dute ahoz gora mahaian. Lehen jokalariak gidatzen du eskua karta batekin; gero, beste jokalariek jartzen dute berea. Jokoaren arauek ezartzen duten hierarkiaren arabera, karta batek besteak gaindituko ditu. Karta hori jokatu duen jokalariak irabazten du altxaldia eta mahaiko karta guztiak jasoko ditu, eta ezingo dira berriro erabili. Altxaldiaren irabazleak jarriko du lehen karta hurrengo eskuan. Esku guztiak bukatzen direnean, altxaldi guztietan irabazitako kartek erabakiko dute irabazlea, arauen arabera.

Bestalde, altxaldi-jokoak bitan bana ditzakegu, sinpleak eta konplexuak. Joko sinpleetan irabaztea edo galtzea altxaldietako karten kopuruaren arabera erabakitzen da. Konplexuetan, ordea, karta batzuek hainbat puntu balio dute; hau da, kartek berezkoa ez den hierarkia bat dute. Joko horietan irabazlea puntu horien batura handiena lortzen duen jokalaria da (tutea, erratza, ...). Ganjifa jokoak lehenengo taldean daude eta Europako gehienak bigarrenean. Ganjifa jokoetan erlojuaren kontrako noranzkoan aritzen da, Euskal Herrian bezala (baina, ez Europako beste herri askotan).

Badaude beste diferentzia batzuk Europako jokoen eta ganjifa jokoen artean. Horietako bat hau da, Europako joko gehienetan serie bat azpiko bezala erabiltzen da eta beste serieak gainditzen ditu, hau da, azpiko seriearen edozein kartak beste serie guztien karta guztiak gainditzen ditu. Partida bakoitzean triunfoaren seriea zoriz aukeratu ohi da. Ganjifa jokoak triunforik gabe jokatzen dira.

Bestalde, Europako joko gehienetan badaude betebehar batzuk eskua ez duten jokalarientzat, oro har eskuak utzitako serieari heldu behar diote ahal izanez gero. Hori ez da horrela ganjifa gehienetan eta jokalari batek ezin badu altxaldi bat eraman edozein karta baxu joka dezake. Horregatik eta eskuan karta asko dituztelako, jokalariek altxaldirik irabaziko ez duten kartak bildu eta aparte jarri ohi dituzte, esku ez direnean eta altxaldia irabazterik ez dutenean erabiliak izateko.

Badago, ordea, bete beharreko arau bat. Jokoaren edozein unetan serie batetik geratzen den kartarik altuena, hukm deitua, eskuak serie hori mahaian jarri bezain laster erabili behar da eta horrela altxaldia irabazi. Karta bat hukm dela ahazten bada, karta erre egingo da, hau da, altxaldirik irabazteko ahalmena galduko du, seriearen azkeneko karta bihurtuz eta balio gutxiko karten piloan utziz. Ez dago karta altuena ezkutatzeko aukerarik, geroago erabiltzeko asmoz. Hau da, ezin da saiatu, tarteko jokalari bezala, altxaldi bat irabazten altuena ez den beste karta batekin. Eta, azken jokalari gisa, ezin duzu altxaldia irabazi altuena baino baxuagoa den beste karta batekin. Hori da, hain zuzen, altxaldia irabazterik ez duenean jokalari batek edozein karta baxu jokatzearen zergatia.

Beste diferentzia bat eskuari dagokio. Europako karta-joko gehienetan eskua librea da bere eskuko edozein karta jokatzeko. Ganjifa jokoetan, aldiz, mugapen zorrotzak daude eskuak hasteko dituen aukeren gainean.

Okerra da ondorioztatzea ez dela trebetasunik behar ganjifa jokoetan. Jakina, memoria eta sena behar dira. Hasierako banaketan sorta osoa banatzen da beti jokalarien artean. Hukm jokatzeko araua emanik, jokoa aurreratu ezina izango litzateke karta guztiak jokoan egon gabe. Horrela agerikoa da jokalari batek bere eskuan aurkitzen dituen kartarik altuenekin altxaldi batzuk irabaz ditzakeela, eta eskuaren gaineko arauek hori ziurtatzen dute. Ez du jokalariak urduritasunik behar karta horiek lehenbailehen jokatzeko, nahiago izango du ordea kartei ahalik eta luzeen eutsi eta horrela gai izan azkeneko altxaldiak irabazteko. Arauek, neurri batean, hori lortzen lagunduko diote eta, aldi berean, bere karta altuak beste edozeinek irabazteko aukera zapuzteko bezain luze gordetzea galaraziko diote. Jokoaren amaieran, ordea, egoera aldatuko da. Gero eta ziurtasun txikiagoa dago serie bateko hukm batek altxaldia irabaz dezan, gero eta zalantzazkoagoa baita serie hori agertuko dela berriro edo hukm duenak eskua bereganatuko duela beste bide batez. Era berean kartak uzteak garrantzia hartuko du, jokalariak aukeratu beharko du zein karta jokatuko duen irabaziko ez duen altxaldian, bietako bat hukm diren karten artean edota laster hukm bihur daitezkeen karten artean. Jokoaren bukaera, bada, azkeneko jokaldietan jokalariek erakutsiko duten senaren mende dago, zeina ozta-ozta erabil daitekeen ez badira nahiko zehazki gogoratzen jokatutako serie bakoitzeko kartak.

 

Ganjifa jokoaren arau zehatzak leku batetik bestera aldatzen dira. Arau hauek Michael Dummett-ek 1982ko Ganjifa. The Playing Cards of India lanean emandako arauetan oinarrietan dira; eta arau horiek 1884an, Poonan, maratheraz argitaratu zen Upayukta Camatkara Samgraha (Informazio erabilgarriaren laburbilduma) lanaren 7. zatian deskribatzen direnetan oinarrituta daude.

 

Hona daxavatara sortarekin jokatzen den jokoa ekarri dugu, 12 kartako hamar serieen sorta erabiltzen du. Karten izenak, maratheraz, eta sailkapena hauek dira:

 

Karten hierarkia

Seriea	Kolorea	Ikurra	Hierarkia
Maccha (Matsya)	gorria	arraina	Raja, wazirra, 1,2,...,10
Kaccha (Kurma)	gorria	dortoka	Raja, wazirra, 1,2,...,10
Varaha	horia	basurdea	Raja, wazirra, 1,2,...,10
Narasimha	berdea	lehoia	Raja, wazirra, 1,2,...,10
Vamana	berdea	ur-ontzia	Raja, wazirra, 1,2,...,10
Paraxurama	marroia	aizkora	Raja, wazirra, 10,9,...,1
Rama (Ramatxandra)	horia	arkua eta gezia	Raja, wazirra, 10,9,...,1
Krixna	marroia	teila-puska	Raja, wazirra, 10,9,...,1
Buda	beltza	maskorra	Raja, wazirra, 10,9,...,1
Kalamki (Kalkin)	beltza	ezpata	Raja, wazirra, 10,9,...,1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hiztegia

Jokoa irekiko duen jokalaria, lehen eskua, honela erabakiko da: jokoa egunez jokatzen bada, raja Rama da eta, gauez jokatzen bada, raja Krixna duen jokalaria izango da. Raja horri surkhya deitzen zaio.

Jokoaren edozein unetan, oraindik jokatu gabe dagoen serie bateko kartarik altuena hukm deitzen da.

Jokalari baten serie bateko raja gheni da, wazirra ez badu. Eta wazirra deni deitzen da, raja ez badu, serieko raja jokatua izan arte.

Edozein serietan, jokatu gabeko zenbakidun kartarik altuena bamda da eta bere hurrengoa padabamda (partida hasieran, batekoa serie ahuletan eta hamarrekoa serie indartsuetan).

Tigasta egoera helduko da hiru jokalariek noizbait eskua izan eta ondoren galdu egin dutenean.

Jokalari batek serie bateko hukma eta hukmaren hurrengo kartak, bat edo gehiago, jarraian baditu, dukkal duela esaten da.

Ghenia jokatua duen serie bateko karta baxu bat jokatzeari talafa jokatzea deritzo. Jokoaren bigarren fasean, hori egin daiteke serie horretako kartarik jokatu gabe, beste serie bateko karta baxu bat ahoz behera utziz eta serie hura aipatuz.

Eskuan dauden hukm guztiak jokatzen direnean utari jokatzen dela esaten da.

Jokalari batek serie bateko hukma eta bi maila beheragoko karta dituenean, tartekoa jokatu gabe dagoela, utaruna-sir du.

Talafari natavani deitzen zaio serie bateko hirugarren kartarik altuena, baina ez lehenengo biak, duen jokalariak serieko karta baxu bat jokatzen duenean hukma ateratzeko.

Talafa tavani deitzen da berriro jokatzen denean, baina, orain serieko bigarren karta ateratzeko.

Hardu da serie bateko hirugarren kartarik altuena, baina ez lehenengo biak, duen jokalariak beste biak esku berean daudela uste duenean eta serieko karta baxu bat jokatutakoan esaten duen hitza.

Sokta da jokalari batek serie batetik baliogabetu gabe eta jokatu gabe geratzen diren karta guztiak dituela uste duenean eta horiek jokatutakoan esaten duen hitza.

Azkeneko altxaldian eskuaren azkeneko karta akheri deitzen da. Akheriari irabazteari akheri-marne esaten zaio. Beste jokalarien bi kartak eskuarena, akheria, baino altuagoak badira rangeri gertatu dela esaten da.

 

Banaketa

Hiru jokalarik hartzen dute parte. Banaketa eta jokoa erlojuaren orratzen kontra egingo da. Denok hartzen dute parte kartak orrazten. Banatzailearen ezkerreko jokalariak ebakiko du karta-piloa eta hartzen duen zatiaren azpiko karta begiratuko du, raja bat bada berriro ebaki egingo du. Banatzaileak beste zatia horren gainean jarriko du eta banatzen hasiko da. Karta guztiak banatuko ditu launaka harturik eta eskuinetik hasita. Lehenengo eta azkeneko biretako kartak ahoz gora utziko ditu agerian mahaian. Amaitutakoan, jokalariek kartak jasoko dituzte eta ordenatuko dituzte. Jokalariren batek ez badu rajarik, banaketa baliogabetuko da eta berriro banatuko da. Jokalariek karta beherenak edo baliogabeak alboan utzi ohi dituzte pilo batean.

 

Lehenengo altxaldia

Surkhya duen jokalariak irekiko du jokoa karta hori mahaian utziz, beste serie bateko karta baxu batekin. Arau hori ganjifa joko guztietan betetzen da. Karta baxua, surkhya bezala, garaiezina da. Beste jokalariek, beren txandan, bina karta baxu utziko dituzte altxaldi bikoitza osatuz. Eskuak 6 kartako altxaldia jaso baino lehen jokalariek 6 kartak aztertuko dituzte, altxaldiko karta bat edo gehiago beren eskuetako kartekin trukatzeko. Hori derrigorrezkoa ez bada ere, bi kasu hauetan egin ahal izango da: jokalari batek lehen altxaldiko karta bat hartu ahal izango du serie horretako kartarik ez badu edo serie horretan deni bat besterik ez badu. Orduan, karta hartu eta beste bat utziko du. Jakina, ezin izango du surkhya bera hartu. Bigarren kasuan, denia bakarrik duen jokalariak ez badu serie horretako kartarik aurkitzen lehen altxaldian, ghenia zeinek duen galdetzea badauka, eta horri serieko karta baxu bat eska diezaioke bere kartaren truke; ghenia duen jokalariak eman beharko dio, ghenia bakarrik ez badu. Azken pribilegio hori ez dagokio serie baten kartarik ez duen jokalariari. Trukeak egindakoan, eskuak altxaldia jasoko du eta karta berri bat jokatuko du hurrengo arauei jarraituz.

Jokoaren aldaera honetan, bi fase bereiziko dira, lehenengo altxaldiaren ondoren. Bigarren fasean, eskuak askatasun gehiago izango du lehenengoan baino. Bion arteko muga tigasta egoera da, zeina helduko baita hiru jokalariek noizbait eskua izan eta, ondoren, galdu egin dutenean.

 

Jokoaren lehen fasea

Eskuak dukkalen bat duenetz egiaztatuko du. Horrela bada, bat jokatuko du ezer baino lehen. Horretarako, segidaren karta guztiak utziko ditu mahaian, karta baxuena izan ezik. Beste jokalariek karta baxuak, kopuru berean, jokatuko dituzte. Altxaldi anitza eskuak irabaziko du, oraindik serieko hukm berria eskuan duelarik. (Beste jokalariek badakite hori, baita hurrengo karta baxuagoa ez duena ere). Dukkal gehiago izanez gero, bata bestearen atzetik jokatuko ditu era berean. Arau hau garrantzitsua da, bestela dukkal bat duen jokalaria gai izango litzateke serie bat kontrolatzeko. Jokalari batek ez badu eskuan duen dukkal bat jokatzen eta besteak konturatzen badira, dukkalaren segidako kartek, baxuenak izan ezik, altxaldia irabazteko ahalmena galduko dute.

Dukkal guztiak jokatutakoan, eskuak deniren bat duenetz aztertuko du. Horrela izanik, eskua behartuta dago denia “ematera”. Denia “ematea” serie bereko karta baxu bat mahaian uztea da, ghenia duen jokalariak hori jokatu beharko du altxaldia irabaziz eta eskua lortuz. Horrela denia hukm bihurtuko da. Deni bat baino gehiago badu berak aukeratuko du zein eman. Eskua duen jokalariak ez badu denia “ematen”, denia erre egingo da, hots, bere ahalmena galduko du, egoera agerian geratu bezain laster. Aldi berean deni bat baino gehiago badu, guztiak erreko dira. Jokalari batek deni bakar bat badu, serie horretako karta bakarra izanik, edo denia emango du edo geroago erretzeko utziko du. (Horrek azaltzen du zergatik den hain garrantzitsua deni baten serieko beste karta bat lortzea).

Denia ematen denean, ghenia duen jokalariak aukera du altxaldi bikoitza lortzeko, gheniarekin batera mahaian dagoen kartaren serieko beste karta altuago bat jokatuz. Hirugarren jokalaria bada, berak irabaziko du altxaldi bikoitza utzitakoak baino karta altuagoa jokatuz, eta besteek karta bana utzi beharko dute. Bigarren jokalaria bada, altxaldi bikoitza irabaziko du, gheniarekin batera, serieko bamda jokatzen badu (edo surkhyaren serieko 9a), hirugarrenak bi karta jokatuko ditu eta eskuak beste bat altxaldia parekatzeko. Bigarren jokalariak, gheniarekin batera, beste karta bat jokatzen badu, eskuarena baino altuagoa baina ez altuena, hirugarren jokalariak altxaldi bikoitzaren erdia eraman dezake zenbakidun karta altuago bat jokatuz gero, eta beste baxuago bat ere utziz, altxaldia parekatzeko. Horrela, altxaldi bat bigarren jokalariari dagokio, eta beste bat hirugarrenari, zeinak eskua hartuko duen. Horiek dira kasu bakarrak, non altxaldia hukma ez den karta batek irabaziko duen.

Dukkal guztiak jokatuta, eskuak ez badu denirik, talafa joka dezake ahal badu. Araua deni ematearenaren berdintsua da, baina ghenia jokatua duen serie bati aplikaturik. Eskuak ez badu serieko hukma, baina bai hurrengo karta baxuagoa, talafa joka dezake serieko karta baxu bat jokatuz, zeinetarako hukma jokatu behar den.

Eskuak ez badu dukkalik edo denirik eta ezin badu, edo ez badu nahi, talafa jokatu, utaria jokatu beharko du. Hori eskuan dituen hukm guztiak batera jokatzean datza, beste jokalariek adina karta jokatuko dituztelarik. Hori egitean, jokalariak ez du karta irabazle gehiagorik izango eta eskua utzi beharko du. Ezin du aurrerago talafa gehiago jokatu; orduan, metodo bitxi bat erabili behar du, utariaren parte gisa ikusten dena. Bere kartak orraztu eta besteen aurrean jarriko ditu ahoz behera. Besteek, elkarrekin adostuz, karta bat aukeratuko dute “seigarrena goitik”, “bederatzigarrena behetik” edo antzekoa esanez. Jokalariak horrela aukeratutako karta jokatuko du eta serieko hukma duenak irabaziko du altxaldia eta eskua lortuko du.

 

Jokoaren bigarren fasea

Tigasta gertatutakoan, eskua duen jokalariarentzat duen edozein dukkal jokatzeko betebeharreko arauak dirau eta gero denia ematea, baldin badu. Talafa jokatuz gero, hala ere, ez da derrigorrezkoa izango serie bereko karta jokatzea; beste serie bateko karta joka dezake ahoz behera, bilatzen ari den hukmaren seriearen izena aipatuz. Utaria jokatuz gero, jokalariak ez ditu hukm guztiak aldi berean jokatu behar, banan-banan joka ditzake: azken etapan, kartak uztearen aukera garrantzitsua da eta zailagoa da utariak elkarren segidan jokatzean.

Badaude beste aukera batzuk dukkalik edo denirik ez duen jokalariarentzat. Lehenari utaruna-sir deritzo; hori egin dezake serie bateko hukma, hurrengo karta ez, eta hirugarren karta altuena dituen jokalariak, tarteko karta hori jokatu gabe badago. Serieko hukma eta karta baxu bat utziko ditu, beste bi jokalariek bina karta utziko dituzte, eta hukmaren hurrengo karta duen jokalariak hori jokatu beharko du bere bi karten artean. Altxaldi bat hukmaren jabeak irabaziko du eta bestea horren hurrengoa duen jokalariak, eta horrek hartuko du eskua. Serieko hirugarren karta izango da orain hukm berria.

Serie bateko jokoan den hirugarren kartarik altuena, baina ez lehenengo biak, duen jokalariak bi aukera ditu kartak uzteko: uste badu edo baldin badaki esku desberdinetan daudela, talafa joka dezake hukma aterarazteko. Talafa horri natavani deritzo, eta serieko karta baxu batekin egin behar da, eta ez beste serie bateko ahoz beherako karta batekin. Natavanirekin eskua galduko du; eskua bereganatu bezain pronto, eta dukkal guztiak jokatutakoan, tavani deituriko beste talafa bat jokatzera behartuta dago, beste karta aterarazteko. Ez badu hori egiten, berak hukm bihurtu nahi duen karta erre egingo da. Baina, ez badu serie horretako beste karta bat tavania egiteko, aukera du tavania beste serie bateko karta batekin egiteko, ahoz behera jarriz.

Hirugarren kartarik altuena duen jokalariak uste badu beste biak esku berean daudela, saia liteke biak batera aterarazten. Horretarako, serieko karta baxu bat jokatuko du eta hardu esango du. Hori eginda, hukma eta hurrengoa esku batean badaude, biak dituen jokalariak jokatu egingo ditu, eskuak beste edozein karta utziko du eta hirugarren jokalariak beste bi. Bi kartak esku desberdinetan baleude, hardua baliogabetuko da, karta jasoko da atzera eta beste bat jokatuko da, serie bereko natavania izango ez dena.

Eskuak uste badu bere bi aurkariek berak oraindik dituen karta batzuen serieko kartarik ez dutela, serieko karta horiek batera utz ditzake sokta esanez. Zuzena bada, altxaldi anitza irabaziko du. Baina, okerra bada, eta jokalari batek serie horretako karta bat badu, horrek irabaziko du altxaldia, kartaren maila kontuan izan gabe.

Azkeneko altxaldian eskuak akheri deituriko bere azken karta utziko du. Altxaldia akheriaren serieko hukma duen jokalariak irabaziko du. Gehienetan eskuak irabazten du. Akheriari irabazteari akheri-marne (akheria hiltzea) deritzo. Beste bi jokalariek akheria baino altuagoak diren serie bereko kartak badituzte, rangeri gertatu dela esaten da.

 

Hurrengo banaketa

Jokoaren helburua ahalik eta altxaldi gehien irabaztea da eta, bereziki, hasierako eskuan zituzten kartak, 40, baino gehiago lortzea.

40 karta baino gutxiago lortu duen jokalari bakoitzak, hurrengo banaketan, 40 baino gehiago lortu duen bakoitzari ordaindu egin beharko dio 40rainoko aldea. Hau da, A jokalariak 45 karta (15 altxaldi) lortu baditu, B jokalariak 39 karta (13 altxaldi) eta C jokalariak 36 karta (12 altxaldi), B jokalariak karta bat ordainduko dio A-ri, eta C-k lau karta. A jokalariak 45 karta (15 altxaldi) irabazi baditu, B-k 42 karta (14 altxaldi) eta C-k 33 karta (11 altxaldi), C jokalariak bost karta ordainduko dizkio A-ri, eta bi karta B-ri.

Karten ordainketa honela egingo da: kartak orraztu eta ebaki ondoren, lehen bezala, banatzaile berriak (aurrekoaren eskuinekoak) kartak lehen bezala banatuko ditu, hau izan ezik: ordaindu behar duten jokalariei kartak ahoz behera banatuko dizkie. Jokalari zordunak bere alboan utziko ditu, bere aukeran eta kartak begiratu gabe, lau kartako lehen, bigarren edo azkeneko multzoak, zeinekin dagokion ordainketa egingo duen. Lau karta baino gehiago ordaindu behar badu, bi edo multzo gehiago utziko ditu alboan. Horrez gain, karta estra bat ere alboan utziko du begiratu gabe. Ordainketa jaso behar duen jokalariak zor dizkioten adina karta hartuko ditu alboan utzitakoetatik, aurretik begiratu gabe. Bere eskukoei erantsiko dizkie eta guztietatik balio txikiagoko kartak, kopuru berean, zordunari emango dizkio, 40 kartarekin geratuz. Ordainketan surkhya jaso badu, bueltatu egin beharko du eta karta estra jaso trukean. Jokalari batek aurreko jokaldiko azkeneko altxaldian akheria hil badu, ordea, ez du ordainketarik egin beharko. Rangeri gertatu bada, akheria irabazi duten jokalariek ez dute ordaindu beharko.

Indiako ganjifa motak

Karta-sorten bi familia nagusiak daxavarata ganjifa eta ganjifa mogola dira; azkena lehenaren sorta txikiagotua izan daiteke.

Ganjifa mogola

Ganjifa mogola adierazpena zortzi serieko ganjifa-sorta estandarra eta jokoa deskribatzeko erabiltzen da, eta garai mogolaren hasieran (XVI. mendean) sortu zen Indian. Beste izen batzuk erabili ohi dira: taz, lehenengo seriearen taj izen urdutik; txangarani (harparen andrea) Dekkanen eta txangkantxan (harpa eta urrea) Maharaxtran; azken bi izenak sortaren bigarren multzoko lehenengo bi serieen izenetatik datoz.

Ganjifa mogolaren sorta bat 96 kartaz dago osatuta, hamabi kartako zortzi serietan. Litekeena da zortzi serieak lau serieen bikoizketa izatea, zilar eta urre diru-serieek iradokitzen duten bezala; kontuan izan Europako karta-sorta askok lau serie dituztela eta horietako bat urreak direla. Serie baten hamabi kartetatik bi beltzak dira, eta hamar zenbakiak dira.

Indiako ganjifak bi beltz ditu xah edo mir (jauna) eta wazir (kontseilaria). Horiek dira, hain zuzen ere, xakearen bi pieza nagusiak eta hortik etor daitezke. Xakearen pieza gehiago ere agertzen dira kartetan: fil (elefantea) da ghulam serieko mirra, txang serieko wazirra, serie askotan wazirra zaldi gainean dago, oinezko gudariak ghulam seriean; ghulam serieko wazirra orga batean.

Ganjifa sorta bi multzotan banatzen da eta multzo bakoitzak lau serie ditu. Karten balioa aldatzen da multzo batetik bestera. Lehenengo multzoa bixbar (indartsua) da, edo dahele-bandibaji (hamar handiko seriea) Maharaxtran. Multzo honek serie hauek ditu: taj, safed, xamxer eta ghulam. Serie horietan karten balioa honela doa: mirra, wazirra, hamarra, bederatzia eta bateraino. Bigarren multzoa kambar (ahula) da, edo ekka-bandibaji (bat handiko seriea) Maharaxtran. Multzo honek serie hauek ditu: txang, surkh, barat eta qimax. Serie horietan karten balioa honela doa: mirra, wazirra, bata, bia eta hamarreraino.

Ganjifa sortaren zortzi serieak eta multzoak finkoak dira XVI. mendetik, Ahli Shirazi-k bere poeman idatzi zituen bezalatsu, gaurdaino.

• Beltzak

Serie bakoitzeko karta nagusia mir, xah, padixah, raja (hindi) edo nrupa (sanskrito) da eta tronu batean, buruko baten gainean, errezel edo eguzkitako batekin, erakutsi ohi da, zerbitzariek zainduta. Mirrak seriearen ikurrari heltzen dio, eta batzuetan horren gainean dago.

Bigarren beltza wazir, mantri (hindi) edo pradhan (sanskrito) da. Hitz horiek guztiek ministro edo kontseilari esan nahi dute. Gehienetan zaldi baten gainean erakusten da, Indiako miniatura askotan bezala. Hinduismoaren jainkoak eta heroiak agertu ohi dira wazirraren kartan.

• Zenbakidun kartak

Zenbakidun kartaren balioa seriearen ikurraren kopuru berdinarekin adierazten da. Berdintsuak izaten dira India osoan, Orissan izan ezik. Ikurren banaketa karta barruan asko aldatzen da eta ez dute Europako karten erregulartasuna. Diseinu batzuk oso landuak dira eta zaildu egiten dute karta identifikatzea.

• Zortzi serieen deskribapena

Taj (edo taz urduz) hitzak koroa esan nahi du eta gorte mogolaren dotorezia adierazten zuen. Seriearen ikurra koroa da, baina irudi desberdinak erabili dira. Seriearen kolorea marroia edo granate izaten da Rajastanen eta Orissan, horia Kaxmirren eta Maharaxtran eta berdea Dekkanen.

Safed hitzak zuri edo zilar esan nahi du eta zilarrezko txanpona adierazten du. Serie hau ilargiarekin ere identifikatzen zen eta beste izen batzuk hartzen zituen. Sawantwadi-ko ganjifa sortetan, mirra ilargiaren Txandra jainko gisa agertzen da. Seriearen ikurra zilar koloreko diskoa edo disko zuria izaten da. Hondoa beti da beltza. Jokoa gauean jokatzen bada, jokoaren aftab-a (karta nagusia) safed serieko mirra da; karta hori duen jokalariak irekiko du jokoa ilunabarraren eta egunsentiaren artean.

Xamxer persiarren ezpata luze kurbatua, sablea, da. Jauregiko guardia adierazten du. Indiako talwar kurbatu samarraz irudikatzen da. Serieko beltzak, batzuetan, kasko eta armadurarekin irudikatzen dira. Seriearen koloreak gorria, gorrimina, marroi gorrixka edo urrezko marroia dira.

Ghulam (gulam hindiz) hitzak esklabo edo morroi esan nahi du, baita mertzenario ere. Serieak gortesau, morroi eta animatzaileen etxe inperiala adierazten du. Seriearen ikurra giza irudia da. Sorta landuetan Zenbakidun kartek eszena biziak erakusten dituzte, non pertsonen kopurua kartaren zenbakia baita. Serieko mirra elefante baten gainean erakutsi ohi da, eta wazirra idi baten gainean edo idi batek daraman organ. Maiz, borra batekin erakusten da; horregatik lotzen da Europako karten bastoen seriearekin. Seriearen kolorea urrea, urre horia edo horia da Rajastanen eta Dekkanen, zuria Kaxmirren eta Orissan eta gorria Maharaxtran.

Txang harpa moduko hari-instrumentua da eta txineratik etor daiteke segur aski. Serieak mirraren musika edo dibertimenduak adierazten ditu. Ain-i-Akbari lanak dio kartek ikuskizun musikalen interpretatzaileak erakutsi behar dituztela. Beltz askok emakumeak erakusten dituzte, zenana (harem inperiala) adieraziz. Serieko mirra, maiz, tronu batean eseritako emakumea da. Wazirra, aldiz, gamelu-gidari gisa irudikatzen da, gehiagotan harpa jotzen duen emakumea bestela baino. Seriearen ikurra harpa da. Rajastanen, harparen arkua hegazti baten buruarekin bukatzen da. Seriearen koloreak, nagusiki, ilunak edo oliba-berdea dira.

Surkh hitzak gorri edo urre esan nahi du. Serieak urrezko txanpona adierazten du eta hainbat izen ditu: axrafi, zar-i-surkh, mohar edo kantxan (urre). Eguzkiarekin ere lotzen da eta suraj edo surya ere deitzen zaio. Serieko mirra aftab (karta nagusia) edo arka (eguzkia) da. Karta hori duen jokalariak irekiko du jokoa egunsentiaren eta ilunabarraren artean. Gehien erabiltzen den irudia lehoi edo tigre baten atzealdean altxatzen den eguzkia da. Lehoiaren edo tigrearen ordez, maiz, buru bakarra duten bi edo lau animaliak ikusten dira. Eguzkitako handi bat zintzilik egoten da eguzkiaren gainean handitasun sinbolo gisa. Wazirra, sarritan, lehoi edo tigre baten gainean erakusten da. Seriearen ikurra urrezko zirkulua edo zirkulu horia edo zuria da, maiz, ertz gorri batekin. Seriearen kolorea berde argia da Rajastanen eta Maharaxtran, beltza Kaxmirren, laranja, gorria edo gorrimina Dekkanen eta urdina Orissan.

Barat dokumentua, firman (txekea) edo hundi (zirriborroa) da, eta horregatik gorte inperialaren kantzilertza adierazten du. Seriearen ikurra barat hitza edo zirriborroa duen laukizuzena edo erronboa da. Orissan, laukizuzena xingola zuria daraman zirkulua da. Seriearen kolorea gorri eta laranja artean aldatzen da, baina Maharaxtran berdea da.

Qimax esanahi askotariko persierazko hitza da: gaia, ehuna, salgaia, altzaria. Ain-i-Akbari lanak serieko kartetako irudiak zama-piztiak gidatzen, ikuskatzen eta ondasunak biltegiratzen erakusten ditu. Beraz, serieak jauregiko biltegiak edo txanbelanaren bulegoa adierazten ditu. Seriearen ikurra takieh (buruko obala) da. Seriearen kolorea ia beti horia da, Kaxmirren izan ezik, non berdea baita.

Daxavatara ganjifa

Datu gehienek diote hamar serieko daxavatara ganjifa ganjifa mogolaren aldaera hinduizatua dela. Bi jokoen egitura eta arauak, funtsean, berberak dira. Baina badirudi ganjifa mogola lehenago sortu zela. Bi joerak bultzatuko zuten karta-sorta honen garapena. Lehena serie kopurua handitzea izan zen, jokoa zailtzeko asmoz. Bigarrena, jokalari hinduentzat ezagunak ziren irudiak eta ikurrak karten diseinuan sartzea izan omen zen. Orissako karta-sorta hamabi serietara zabaldu zen, ganexa eta skanda serieak erantsiz, baita hamasei eta hogei serietara ere, jainko gehiago erantsiz.

Daxavatara ganjifa karta-sortak hamar serie ditu, bakoitza Vixnuren hamar haragitzeetako bat izanik. Serie bakoitzak bi beltz ditu, raja (nrupa sanskritoz) eta mantri edo pradhan (ministroa, kontseilaria) eta Zenbakidun hamar karta serieen ikurrekin. Lehenengo bost serieak ahulak dira, bata goian eta hamarra behean dutela, ekka-bandibaji (bat handiko seriea). Azken bost serieak indartsuak dira, hamarra goian eta bata behean dutela, dahele-bandibaji (hamar handiko seriea). Balarama edo Krixna serieko raja da aftab edo arka (karta nagusia) egunean, eta Ramatxandra serieko raja gauean.

Daxavatara ganjifaren ikonografiak iruditeria herrikoiari jarraitzen dio. Haragitzeen zerrenda, osaeraz eta ordenaz, aldatzen da Purana testuen arabera. Bereziki, zortzigarren eta bederatzigarren serieak trukatzen dira lekuko sinismenen lehentasunen arabera.

• Beltzak

Kasu askotan ganjifa mogolaren eredua mantentzen da; horrela raja tronuan eta mantriak zaldi gainean ikus daitezke. Rajastanen, mantriak oin-aulkietan daude wazirrak Ain-i-Akbari lanean bezala. Maharaxtran eta Madhya Pradex-en rajak gudu mitikoak antzezten erakusten dira. Bixnupuri-n mantria jarrera aktiboetan erakusten dira. Orissan, karten diseinu zabala dute, baina gehienetan raja ratha (orga) batean eta mantria jarrera aktiboetan erakusten dira.

• Zenbakidun kartak

Daxavatara ganjifa kartek haragitzeen ezaugarriak (animaliak, armak, tresnak) erabiltzen dituzte ikur gisa, eskualdeko aldaketekin. Areago, eskualde bakar batean ere aldaketak egon daitezke darbar (kalitate handiko) eta bazar (kalitate arrunteko) sortetan.

Hondoko koloreak eta seriearen ikurrak kartak eta eskualdeko estiloa identifikatzen lagun dezakete. Zenbakidun karta landu batzuetan irudi bat, eskuarki Krixna edo Balarama, dago erdialdean, eta seriearen ikurrak inguruan.

• Hamar serieen deskribapena

Matsya Vixnuren lehenengo haragitzea da arrain handi baten itxuran. Joko-kartetan arrain baten ahotik ateratzen den lau besoko jainko urdina erakusten da. Seriearen ikurra arraina da beti. Seriearen kolorea, eskuarki, beltza edo gorria da.

Kurma dortoka haragitzea da, non Vixnuk Mandara mendiari eusten dion. Kartetan jainko urdina dortoka baten ahotik ateratzen ikusten da. Seriearen ikurra beti da dortoka. Seriearen koloreak gorria, gorrimina edo hori iluna dira.

Varaha basurde haragitzea da, non Vixnuk lurraren jainkosa Bhudevi azpimundutik igotzen baitu. Kartetan basurde burua duen irudi urdin bat ikusten da, eskuarki, lau besorekin. Seriearen ikurra basurdea edo xanka (itsas kurkuilua) da. Seriearen koloreak berdea, marroia, horia eta, Kurnol-en, urrea dira.

Narasimha gizaki-lehoi haragitzea da, non Vixnuk bere gurtzaren kontra egiten duen deabrua erail eta erraiak ateratzen dizkion. Kartetako ohiko irudia lehoiaren aurpegia duen jainkoa da, tronuan. Seriearen ikurra lehoia edo txakra (zirgilo itxurako arma) da. Seriearen koloreak, gehienetan, berdea, gorrimina eta, Orissan, zuria eta urdina.

Vamana Brahma ipotxa da, eta Vixnu zerua, lurra eta azpimundua usurpatzen dituen Bali jaunaren aurren agertzen da. Kartetan Brahma txiki bat bezala erakusten da eguzkitako eta ur-ontzi banarekin. Seriearen ikurra kamandalu (Ganges ibaiko ontzia) edo txatri (eguzkitakoa) da. Seriearen koloreak horia, marroia, gorria, berdea eta, Orissan, urdina dira.

Paraxurama Rama haragitzea da, aizkorarekin. Kartetan mila besoko Kartavirya-rekin borrokan erakusten da. Seriearen ikurra aizkora da. Seriearen koloreak horia, gorria, marroia, berdea eta, Orissan, zuria dira.

Ramatxandra haragitze heroikoa da, non Ramak garaitzen baitu Sita emaztea bahitu zion Lanka-ko Ravana deabru nagusia. Kartek Ramaren eta Ravanaren arteko borroka erakusten dute. Seriearen ikurra Ramaren armak, uztaia eta gezia, edo tximinoak dira. Seriearen koloreak gorria, gorrimina, horia eta berdea dira.

Balarama Krixnaren anaia unai da, goldeari eusten erakutsita. Seriearen ikurra goldea, almaiza edo hirusta edo behia da. Seriearen kolore arruntenak gorria, marroia eta horia dira.

Krixna Vixnuren haragitze gorena da. Rajastan, Nepal eta Dakkanen ez da serieetan agertzen eta, agertzen denean, 8. edo 9. seriea izaten da, Balarama eta Buddharekin trukatuta. Bengala eta Orissan, 9. seriea Jagannatha da, idolo beltz baten itxuran. Kartetan txirula jotzen agertzen da Kamsa-ren garaile bezala. Seriearen ikurra txakra (zirgilo), behi edo hegazterrenaren lumekin egindako koroa duen buru txikia da; eta, Jagannatha seriean, loto-lorea da. Seriearen koloreak marroi gorrixka edo marroia dira; Cuddapah-en urrea da eta, Jagannatha seriean, berdetik berde marroira eta beste kolore ilun batzuk.

Buda Purana batzuetan Vixnu-ren haragitzetzat hartzen da eta bertan jainkoen eta gizakien etsai asura (jainkoen eta gizakien etsaiak) delakoei Vedak arbuiatzea gomendatzen die, horrela galbidea eraginez. Tronu batean eserita erakusten da. Seriearen ikurrak lotoa, itsas kurkuilua edo koroadun buru txikia dira.

Kalkin bukaera da, Vixnuren berehalako haragitzea da, non mendekatzaileak, zaldi zuri batean, oraingo mundu bekatariaren aroa suntsitzen baitu berri bati lekua egiteko. Zaldi baten gainean edo alboan irudikatzen da, batzuetan zaldi hegaldunean; bestela, Hayagriva bezalako zaldi-buru batekin ere irudikatzen da. Seriearen ikurra ezpata edo zaldia dira. Seriearen koloreak, gehienetan, beltza edo gorrimina dira.

 

Indiako joko-kartak egiten

Indiako bertako joko-kartak biribilak dira eta 2 cm eta 12 cm arteko diametroa dute. Badirudi Indiako kartek baino ez dutela itxura biribila; mamelukoen, Egiptoko eta Persiako kartak angeluzuzenak dira, Europan bezala.

Itxura biribilaren jatorria taula-jokoetan erabiltzen ziren fitxak edo piezak izan daitezke, mirra eta wazirra xaketik etor daitezkeen bezala. Baina Txinako txanpon-kartetatik etorriz gero, itxura biribilak txanponen itxura iradoki dezake; izan ere, ganjifaren bi serieek urre eta zilar izena dute.

Karten atzealdea kolore batekoa izaten da, gorria edo laranja eskuarki. Batzuetan, hala ere, atzealde dekoratuak ikus daitezke: lore bat erdialdean eta ertz bat edota atzealde osoa dekoratua.

Kartak egiteko askotariko materialak erabili dituzte, garestietatik, bolia, dortoka-oskola, nakarra, metal preziatua… merkeagoetara, mâché papera, larrua, ehunak, paper erabilia…

Paperezko kartak sei bat geruza itsatsita egiten dira. Karez prestatzen dira eta, gero, lehortu, leundu, moztu, margotu eta lakatu egiten dira. Lakaz kartei behar duten zurruntasuna ematen diete, baita azal satinatu erakargarria ere. Beste karta batzuk kotoi erabiliarekin egiten dira, beratzen eta almidoitzen tamarindo-hazien egoskin batean.

Lehen, margoak mineraletatik eta landareen pigmentuetatik ateratzen ziren: maskor ehoak, itsasgarriekin, palmondo-urarekin edo erretxina naturalekin nahasita. Gaur egun, kolore sintetikoak erabiltzen dituzte.

Karten ekoizpen-prozesua chitrakar artisauen familien kideen artean banatzen da, gizonak, emakumeak eta haurrak. Karten prestaketa, gehien bat, emakumeek egiten dute. Hasiberriek Zenbakidun kartak eta adituek beltzak margotzen dituzte. Artista bakoitzak berariazko estiloa du, betiko ohiturei jarraitzen badie ere.

Indiako joko-kartak kutxa margotuetan gordetzen dituzte, eta estalki irristagarria izaten dute. Kutxen irudiak bat etorri ohi dira karten irudiekin.

 

Jokoeneko karta-sortak

Jokoenean ganjifa karten bost sorta daude. Bata Arabako Fournier Karta Museoko karta-sorta baten kopia hutsa da, karta-sorten bilduma baten barruan argitaratua. Fournier Karta Museoa Gasteizko XVI. mendeko Bendaña jauregian dago. Felix Alfaro Fournierrek 1916an hasi zuen karta-bilduma jaso zuen, 2.500 karta-sorta. 1984an, Arabako Foru Aldundiaren eskuetara igaro zen eta, gaur egun, 24.000 ale ditu, gehienak karta-sortak dira; baina, moztu gabeko karten orriak, irudiak, bilgarriak, erakusgaiak, makineria eta karten ekoizpenarekin lotura duten objektuak ere baditu bildumak. Museoak XVIII., XIX. eta XX. mendeetan Indian egindako 59 karta-sorta ditu. Horien artean ganjifa mogol, daxavatara ganjifa eta ramayana motak daude. Horrez gain, leku desberdinetako aldaerak eta gai berrien irudiak dituzten sortak ere badaude. Hau da horren WEB-gunea: https://fourniermuseoabibat.eus/eu/hasiera

Beste bi karta-sortak berdinak dira (kontuan izanik eskuz eginak direla). Bata, Londresen, 1998an, erosia da eta, bestea, Indian, Interneten bidez, 2009an. Bi karta-sortak ganjifa mogol motakoak dira, eta hamabi kartako zortzi serie dituzte. Londresen erosia zuhaitz-azalez egina omen da; baina testuetan ez da material hori aipatzen karten euskarri gisa. Victoria and Albert Museum-eko bilduman dauden karta-sortekin alderatuz, bi sorten materiala kotoizko ehuna izan liteke, almidoitua, margotua eta lakatua. Atzealde osoa gorria dute eta 70 mm-ko diametroa dute. Londresen erositako karta-sortak karta bat errepikaturik dauka eta, beraz, bat falta zaio. Karten estiloagatik, Orissan egindakoak izan litezke.

Orissan, ath rangi sara (zortzi serieko sorta) edo tipa sara deitzen diete karta mota hauei. Ganjifa mogolaren estandarraren berdintsuak dira, ez balitz beltzak hinduak direlako eta serie batzuen ikurrek ez dutelako zerikusirik serieen jatorrizko esanahiarekin.

Karta-sorta hauekin bi jokotan aritzen dira: ohiko ganjifa jokoa, lekuko aldaerekin, bata eta bikoteka jokatzen den lauko jokoa, bestea.

Hauek dira serieak:

seriearen izena	baliokidea	kolorea	seriearen ikurra
fula	taj	marroia	lore moduko bat
txandra	safed	beltza	disko zuria, ertz gorriarekin
somexwara	xamxer	gorrimina	khanda, ezpata moduko bat
gulab	ghulam	zuria	lore gorria (arrosa)
zengu	txang	berdea	ez identifikagarria
surya	surkh	urdina	disko horia, ertz gorriarekin
barata	barat	gorria	zirkunferentzia zuria, lerro beltzekin
kumantxa	qimax	horia	obalo gorria, lerro zuriekin

Txandra eta surya ilargia eta eguzkia dira; ghulam (esklabo) seriea gulab (arrosa-ura) bihurtu da. Persierazko xamxer hitz arrotza somexwara (ilargiko nagusia) bilakatu da. Taj, txang, barat eta qimax serieek jatorrizko esanahia galdu dute eta serieen ikurrak apaingarri hutsak dira.

Serie guztien beltzak hauek dira: mirraren lekuan, Vixnu Navagunjara moduan agertzen da; Navagunjara (bederatzi adarretakoa) bederatzi animaliaren gorputzez eta gorputz-adarrez osatutako izakia da, hala nola lehoia, zezena, elefantea, zaldia, sugea, txoria… Wazirren lekuan, aldiz, Arjuna gurtzailea dago.

Batekoek, bikoek eta hirukoek apaingarri bereziak dituzte.

                   Bateko taja                                    Hiruko safeda                                   Lauko xamxerra                                 Seiko ghulama

               Zortziko txanga                              Hamarreko surkha                                  Wazir barata                                        Mir qimaxa

Jokoeneko laugarren sorta Pedro Tabernerok 2018an, Sevillan, argitaratu duen ganjifa erraldoia da, 864 karta baititu. 54 egilek margotutako 72 serie ditu; atzealde gorria dute eta 70 mm-koak dira. Karta-sortarekin arte-liburu bat ere argitaratu du, bertan ikus daitezke zenbait museotan dauden Indiako ganjifa kartak.

Bosgarren ganjifa karta-sorta XVIII. mendeko ganjifa mogol baten kopia da. Sorta honen beltzetan mirra zaldian dago eta wazirra irudi desberdinekin agertzen da, elefante bat, gamelu bat, beste lau pertsonekin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iturriak

Rudolf von Leyden: Ganjifa. The Playing Cards of India. Penshurst Press Ltd., Londres, 1982.

Jean-Marie Lhôte: Histoire des jeux de société. Flammarion, Paris 1994.

Edurne Martín Ibarraran, Arabako Fournier Karta Museoa.

Pedro Tabernero: Ganjifa. Los naipes de India. Grupo Pandora, Sevilla, 2018.

Jolly joker, esku-orriak. 1977.