Izen honekin ezagutzen dira Ekialde Hurbileko eskualde askotan aurkitutako joko-taula asko. Guztiek dute komunean ezaugarri hori, hots, taula guztiak hogei laukiz daude osatuta (laukiak esaten dugunean, karratuak, laukizuzenak edo zirkuluak ere izan daitezke). Are gehiago, taula guztiek 3×4 laukiko bloke bat dute taularen alde batean. Taulak gainerako zortzi laukien egituran bereizten dira. Irving L. Finkel-ek bi taula mota bereizten ditu, III. milurteko Ur-eko erret jokoarena eta zortzi laukiak ilara batean dituena, II. eta I. milurtekoetakoa. Lehenengoan, taularen beste aldean 3×2 laukiko bloke bat dago eta bi blokeak 1×2 laukiko zubi batek lotzen ditu erdiko errenkadan, zortzi laukiko errenkada osatuz. Finkel-ek uste du, II. milurtekoaren hasieran, taulak aldaketa bat jasan zuela eta Ekialde Hurbileko antzinako historian zehar nagusitu zela. 3×2 blokea luzatu zen erdiko errenkadaren jarraipena izateko, hau da, guztira hamabi laukiko erdiko errenkada bat osatuz; horiek osatzen dute bigarren multzoa. Badira lore batekin dekoraturiko hainbat lauki; lauki horiek posizio bera dute horrelako dekorazioa duten tauletan. Hogei laukiko jokoen multzoa o.a.a. lehenengo mendeetara iritsi zen. Horien bizitzak guztira 2.500 urtez iraun du Ur-eko jokoen ondoren. Hogei laukiko jokoa gero eta arruntagoa egin zen o.a.a. II. eta I. milurtekoetan. Gaur egun, hogei laukiko ehun bat taula ezagutzen dira, herri hauetan aurkituak: Egipto, Irak, Iran, Israel, Jordania, Kreta, Libano, Siria, Turkia eta Txipre. Datu horiek Ludeme proiektu digitalaren datu-basean aurki ditzakezu. Bestalde, Jocari web-orriak jokoaren aztarna arkeologikoen informazioa ere ematen du.

T. Kendall-ek azalpen sinesgarriena eman zuen 1982an joko honen arauei buruz:

Taula bi jokalarien artean luzetara kokatuta, jokalariek partida hasiko dute beren piezak zortzi laukiko ilararen alboetan dauden zerrenda hutsetan. Orduan, dudarik gabe dadoen jaurtiketa berezi baten bidez, jokalariek beren piezak jarriko dituzte jokoan banan-banan beren aldeko lauko ilararen lehenengo laukian eta izkinarantz mugitu. Izkinetatik, ia taula guztietan markaturik dauden laukietatik, jokalariek beren piezak erdiko ilarara mugituko dituzte, non kontrako noranzkoan mugitu behar diren. Dirudienez irabazlea bere pieza guztiak erdiko ilara horretatik salbu mugitzea lortzen duen lehena izango dela, pentsa daiteke jokoaren ekintza nagusia izango dela jokalarien lehia hamabi lauki horiek menperatzeko. Hor, aurkariak saiatuko dira, ziur aski, besteen piezak blokeatzen edo gainetik jauzi egiten, edo harrapatzen eta, agian, hasierako posiziora bidaltzen eta, aldi berean, norberaren piezak markatutako laukietan edo “aterpe seguruetan” zehar mugitzen bukaeraraino.

1991n, I. Finkelek hogei laukiko jokoaren arauak eman zituen, bi taulaxka erabiliz froga gisa. Lehenengo taulaxka bigarrena baino zenbait mende lehenagokoa da. Lehenengoa, Lehen Mundu Gerra hasi baino lehentxeago utzi zioten argazkilari bati; gerran zehar argazkilariaren estudioa eta taulaxka suntsitu ziren; baina, argazkilariak egin zuen argazkia onik atera zen. Argazki hori erabili zuen J. Bottéro-k 1956an taulaxkaren kopia egiteko. Bigarren taulaxka, 1880an aurkitu zuten Babiloniaren aurrietan bertako biztanleek; handik gutxira, taulaxka British Museum-era eraman zuten (orain, BM-33333B). Urteetan kasu gutxi egin zioten eta inork ez zuen ezer argitaratu. 1956an E. F. Weidner-ek taulaxkaren alde baten argazkia eta testuaren zati bat argitaratu zituen, Bottérok berea argitaratu zuen zenbaki berean; bertan, Weidnerrek, arrazoitzen zuen testuak zer ikusirik zuela zori-iragarpenarekin. Azkenik, 1960an, B. Landsberger-ek ondorioztatu zuen bi taulaxkek zerikusirik izan behar zutela joko batekin. Bigarren taulaxkak ematen dituen arauak hogei laukiko jokoaren II. eta I. milurtekoetako taulan erabiltzekoak dira. Bestalde, bi taulaxkek jasotzen dute jokatzeko lauki-sarearen zati bat zoria iragartzeko erabiltzen zela. Lehenengo taulaxkak bi datu ematen dizkigu; bata, taulaxkaren edukiak zer ikusirik du joko batekin; bestea, jokoaren izena ematen du: txakur-multzoa. Txakur hitza hainbat hizkuntzatan erabili ohi da joko-pieza esanahiarekin. Bigarren taulaxkaren atzealdeak hainbat informazio ematen du: jokatzeko fitxei buruz, dadoei buruz, pieza bakoitza ateratzeko jaurtiketei buruz eta piezak markatutako laukietara iristearen eraginari buruz.

Bigarren taulaxkak bost pieza “hegalari” aipatzen ditu, bost hegazti: enara, erroia, oilarra, arranoa eta euri-txoria; horietatik enara bereizten da gainerakoetatik. Hori ez dator bat froga arkeologikoekin, non zazpi pieza berdin erabiltzen baitziren III. milurteko jokoan. Bitxia da piezak txakurrak baziren, hegaztien izenak erabili izana; zergatia uler daiteke pentsatzen bada taulaxkaren beste aldean dagoen hamabi laukiko sareak zer ikusirik duela zodiakoaren hamabi zeinuekin, baita joko-taularen erdiko ilaran dauden hamabi laukiekin eta hegazti horietako lau konstelazioen izenak direla. Beherago esaten du jokalari bakoitzak bi tortolos behar dituela, bata ardiarena eta bestea, eta hau bitxia da, idiarena, askoz handiagoa, astunagoa eta erabilgaitza dado gisa. Testuak ez du taula zuzenean aipatzen, baina bai bere bi ezaugarri: “etxeak” (laukiak) dituela eta “etxeak” ez diren lauki markatuak dituela. Testuak ez du esaten, aldiz, nola erabili behar ziren bi tortolosak puntuak lortzeko; bion tamainen aldeari begira, pentsa liteke ardi-tortolosa oinarri gisa erabil daitekeela, 1-4 puntuak lortzeko, eta idi-tortolosa aurreko puntuazioak aldatzeko. Taulaxkako testuak piezen sarrera eta lauki markatuetan erortzearen edo ez erortzearen ondorioak besterik ez du aipatzen. Hauek dira sarrerak:

1) Enara lehenengo lorean, edo edozein lore aurreko laukitan, sartuko da 2ko jaurtiketarekin.

2) Euri-txoria 5 laukian sartuko da 5eko jaurtiketarekin.

3) Erroia 6 laukian sartuko da 6ko jaurtiketarekin.

4) Oilarra 7 laukian sartuko da 7ko jaurtiketarekin.

5) Arranoa 10 laukian sartuko da 10eko jaurtiketarekin.

Bost piezen zoria loredun laukietara iristeko, zenbait termino ilunetan azaltzen da:

1) Enara: zoriona emakumeekin + ongizate orokorra / zoritxarra emakumeekin + ongizate orokorrik ez.

2) Euri-txoria: nahiko janaria / gosea.

3) Erroia: nahiko janaria / gosea.

4) Oilarra: nahiko garagardo ona / garagardo onik eza.

5) Arranoa: nahiko okela / okelarik eza.

Finkelek dio taulaxkaren informazioa nahiko ondo egokitzen dela hogei laukiko jokoaren bigarren taularekin eta piezen zoriaren deskribapena hobeto ulertzen dela onartzen bada jokalariak apustuak egiteko fitxa-pila batekin hasten zirela. Piezek bidean aurrera egin ahala, hainbat fitxa irabazten ziren apustuen pilatik edo ordaindu behar ziren apustuen pilara, loredun laukietara iristen zirenean. Etekinak eta isunak piezen araberakoa zela pentsa daiteke.

Honela irudikatzen du Finkelek nola joka zitekeen o.a.a. I. milurtekoan:

Taula o.a.a. II. eta I. milurtekoetakoa zen, hau da, 3×4 laukiko bloke bat eta 1×8 ilara bat blokearen erdiko ilararen jarraian. Jokalariek bost pieza desberdin, bost hegaztien irudiekin, erabiliko zituzten. Mugimenduak agintzeko, lau aurpegiko dado bat, 1, 2, 3 eta 4 puntuekin eta lau aurpegiko beste dado bat, bi aurpegi “bai” eta bi aurpegi “ez” markaturik, erabiliko zituzten (ardiaren eta idiaren tortolosak). Apustuetarako, jokalari bakoitzak hogeita bosna fitxa izango zituzten. Helburua bost piezak taulan sartzea, ibilbidea korritzea eta taulatik ateratzea izango zen.

Eta arauak honelakoak izan zitezkeen:

Ibilbidea 3×4 blokearen bi erpinetako lauki zurietatik hasten da, hortik loredun laukietara eta, ondoren, erdiko errenkadatik hamabi laukietatik taulatik atera arte.

Jokalariek hamarna fitxa jartzen dituzte apustuen pilan.

Puntuazio-dadoa jaurtiko dute eta puntu gehien lortzen duenak pieza zuriak hartuko ditu eta jokatzen hasiko da.

Txandaka, jokalariak beren piezak taulan sartzen saiatuko dira.

Biko jaurtiketarekin enara 4. laukian, loredun laukian, sartuko da (segur aski); baina, birsartzen bada, (beharbada) edozein loredun laukiren aurreko laukian sartuko da.

Beste piezak, euri-txoria, erroia, oilarra eta arranoa, sartzeko, 5, 6, 7 eta 10 puntu beharko dira, hurrenez hurren. Horiek lortuko dira bi dadoak jaurtiz: lehenago, puntuazio-dadoarekin 1, 2, 3 eta 4 lortuko da; ondoren, beste dadoarekin, “bai” lortzen bada, puntuazioak honela aldatuko dira: 1=5, 2=6, 3=7 eta 4=10; eta “ez” lortuz gero txanda galduko da.

Piezak ordena batean sartu behar dira taulan; baina, pieza bat bertan egonik, sarrerako laukitik mugi daiteke hurrengo jaurtiketa batean, gainerakoak sartu baino lehen, aurkariak sarrerako lauki bera erabiliz, kanpora dezala saihesteko asmoz.

Piezak mugitzen direnean, puntuazio-dadoa erabiltzen da, “bikoitza edo geldi” dadoarekin aldatuta horrela eskatzen bada, piezak loredun laukietara eramateko edo ez. Lortzen bada, fitxak irabazten dira pilatik piezaren balioaren arabera, 3 enaragatik eta 4 euri-txori, erroi edo oilarragatik eta 5 arranoagatik.

Mugimenduak egin behar dira lekurik badago. Pieza bat loredun lauki baten gainetik pasarazten bada bertan geratu gabe, dagokion fitxa-kopurua ordaindu behar da pilara.

Pieza bat aurkariaren pieza bat dagoen laukira iristen bada, azken hori kanporatuko du eta berriro hasi beharko du ibilbidea behar duen jaurtiketarekin.

Loredun lauki batean dauden piezak seguru daude. Agian, jokalari baten bi pieza lauki berean egon daitezke, eta horrekin harrapatuak izateko babesa izan.

Piezak taulatik ateratzeko jaurtiketen puntuazio zehatzak behar dira.

Irabazleak zigor bat eska dezake taulan geratzen den aurkariaren pieza bakoitzeko, bere pieza guztiak atera dituenean.

Kendallen eta Finkelen arauak Ur-eko erret jokoan ere erabil daitezke; baina, horretarako, 3×2 blokeko sei laukietan fitxek eraman behar duten ibilbidea zehaztu behar dugu; izan ere, aipatutako arauetan zortzi laukiak lerroan daude. Bi aukera daude ibilbide hori egiteko: lehenengoan, fitxek zubiaren norabidean jarraituko dute bi lauki gehiago eta, ondoren, jokalari bakoitzak bere aldeko laukira biratuko du eta, atzera eginez, loredun laukitik aterako ditu fitxak; horrek esan nahi du azkeneko bi laukietan fitxak seguru daudela. Bigarren aukera da fitxak zubi ondoko lauki zurira eramatea, hortik loredun lauki batera eraman, 3×2 blokeko hiru lauki zurietatik igaro eta beste aldeko loredun laukian bukatu; honela eginez gero, taula hau eta aurrekoa baliokideak lirateke eta, beraz, jokoa ez litzateke aldatuko.

​   ​

​

Egiptoko hogei laukiko jokoa, aseb

Antzinako Egipton, joko honen izena hogei laukiko joko edo hogei-joko izan zeneko eztabaida irekita dago; baina, hori da testuetan erabili dena. Joko honen taulak 3×4 laukiko eremua eta, erdiko lerrotik jarraian, 8 laukiko eremua ditu, azken horren paraleloan bi eremu huts daude, ezkerrean eta eskuinean. Ezagutzen diren kasu gehienetan, joko hau joko-kutxa baten aurpegi batean dago, beste aurpegian senet jokoa egonik; dena dela, badira hogei laukiko jokoa baino ez duten taulak.

Joko honen lehenengo agerpenak Egiptoko XVII. dinastiakoak (o.a.a. 1600 inguruan) dira. Aditu gehienek uste dute joko hau Asiako mendebaldetik etorri zela eta bere jatorria Ur hirian zuela. Egipton, XX. dinastiaren erdira arte (o.a.a. 1100 inguruan) agertu dira honelako jokoak; ondoren, zeharo desagertu zen. Hala ere, 3×11 laukiko taula bat agertzen da bi aurpegiko tauletan (ez joko-kutxetan) XX.-XXX. dinastietan (o.a.a. 1100 eta 350 artean). Hogei laukiko jokoa hiru aldiz agertzen da XX. dinastiako bi-hogeiko jokoaren taularen itxura berrituan: 3×4 laukiko bi bloke 1×7 laukiko zubi batez lotuta erdiko ilaran. Taula berriak aukera emango zien jokalariei mutur desberdinetatik hasteko eta, beraz, peoien mugimenduak elkarren aurkako noranzkoetan egingo ziren. Mesopotamiako ereduetan oinarriturik berrasmatutako aldaera berria izan daiteke hori. Oro har, beraz, esan daiteke hogei laukiko jokoa o.a.a. XXVI. mendetik VII. mendera bitartean ezaguna izan zela hainbat eskualdetan, nahiz eta itxura desberdinekin.

Gutxienez 35 taula aurkitu dira Egipton; eta azpimarratzekoa da kasu askotan senetari baino garrantzia handiagoa eman zitzaiola; izan ere, 32 joko-kutxetatik 11n kutxen aldeetako irudiek seneta ahoz behera uzten dute.

Bost laukik izaten dituzte irudi bereziak. Egiptoko 35 tauletatik 7 taula oso hondatuta daude eta ezin da ezer esan; 16 taulak ez dute irudi bat ere; 6 taulak irudi bereziak dituzte bost lauki horietan, eta beste 6 taulak hiru laukitan baino ez dute irudirik. Egiptotik kanpoko tauletan egoera nahasiagoa da; 11 taulak ez dute irudirik; lau taulak bost irudiak dituzte; eta azkenik, 9 taulak hiru laukitan baino ez dute irudirik.

Ez dago argi, beraz, lauki hauek zer ikusirik duten jokoan. Alde batetik, irudi batzuek erakusten dute lauki horiek funtzioren bat zutela jokoan; bestetik, ia ziurra da testu horiek ez dutela ezer esaten jokoari buruz. Irudietan gurutzeak, diseinu geometrikoak, loreak, ikur sakratuak, baita jabeen izenak ere ikus daitezke.

Arauei buruz, beraz, usteak besterik ez daukagu. Horrez gain, ezin da espero ehunka urteetan eta eskualdeetan jokatu den jokoaren arauak aldatu gabe irautea. Tutankamonen hilobian aurkitutako joko-kutxa batek erakusten duenez, jokalari bakoitzak bost peoi zituen eta bi tortolosekin mugitzen zituen. Pieza ohikoenak fitxa lauak, txirrika itxurakoak eta peoi modukoak ziren.

Jiroft-eko hogei laukiko jokoak, arranoa eta giza-eskorpioia

Jiroft eskualdea Iraneko Kerman probintziaren hegoaldean dago, Ormuzeko itsasartetik gertu. Jiroft eskualdea zibilizazioaren gune handietatik urrun dago eta ez du duela gutxi arte ikertzaileen arreta erakarri. Mendebaldeko Eufrates ibaiaren haranetik eta ekialdeko Indus ibaitik 1.000 km-ra dago. Marko Poloren testu batek azal lezake zergatik desagertu zen mapetatik Jiroft herria XIII. mendearen bukaeran: tartariarrek hainbat aldiz suntsitu zuten Jiroft beren erasoaldietan.

2001ean, Halil Rud ibaiaren uholde batek agerian utzi zuen nekropoliaren legez kanpoko indusketak kloritazko pitxer eta objektu ugari eman zituen. Badirudi eskualdea Brontze Aroan ekoitzi eta banatzeko gune garrantzitsua izan zela, o.a.a. III. milurtekotik. Ondoren antolatu zen proiektu arkeologikoaren arabera, Brontze Arotik kultura-zentro garrantzitsu bat zegoen Irango hego-ekialdean eta Mesopotamiako hiri handien garaikidea izan zen. Idorra eta gogorra izateagatik ospetsu den eskualde batean dago. Arkeologoek galdetzen dute zenbateraino izan diren ingurumen-baldintzak Halil Rud zibilizazioaren loratzearen aldekoak, eta ea lekuaren egungo banaketa-mapa arkeologikoa kokaleku zaharretara egokitzen den. Ibarrean inbentariatutako gune arkeologiko guztiak, Konar Sandalen iparraldea eta hegoaldea barne, lautada alubial batean daude, uholde-lautadatik metro gutxira.

Orain arte ezagutzen diren objektu guztiak ez dira indusketetatik lortu, baizik eta arpilaketetatik. Badirudi horiek dozena erdi hilerrietan gertatu dela, Jiroft herritik 28 km eta 50 km artean hegoaldera. Arkeologoek eta komunikabideek, hala ere, Jiroft izen bakarra erabiltzen dute objektu horiek guztiak leku bakar batetik etorri bailiran.

Ez dago argi zenbat objektu arpilatu diren 2001 eta 2002 urteen artean. Bakan batzuk baino ez dira berreskuratu, Iranen eta Europan; baina balioa arkeologikoa galdu dute, ezin direlako datatu. Handik gutxira, dozenaka antzeko kloritazko objektu hasi ziren agertzen arpilatzaileen babesleen, antigoalekoen salerosleen, bildumagileen eta museoetako zaindarien, fideikomisodunen eta zuzendarien eskuetan.

Aditu batzuen arabera, Jirofteko objektuek o.a.a. III. milurtekoaren bigarren erdiko kultura oparoa islatzen dute, sumertar kulturaren sorrera baino mende batzuk geroago loratu zena. Beraz, Jirofteko kultura garaikidea izan zen sumertar kultura-historiaren beranduagoko aroarekin.

Hala ere, gaur egun, ez dago ziurtasun handirik Jirofteko zibilizazioaren inguruan, metodo arkeologikoetan oinarriturik. Orain arte, 700 leku baino gehiago identifikatu dira 400 kilometroko luzerako eremu batean, Halil Rud ibaian ertzean. Arpilaketek, alde batetik, eta arpilatutako hilerrien salbamendurik ez egitea erabaki izanak ez dute lagundu aztarnak zehazten: zenbat hilobi arpilatu diren, zenbat objektu atera ziren, objektuen faltsutzeak... Horrez gain, Jirofteko aztarnen inguruko informazio asko Interneten eta komunikabideetan agertu dira, inongo erreferentziarik gabe.

Jiroft eskualdean, harri erdi-bitxiekin txertatutako giza eta animalia-motiboak dituzten harrizko (kloritazko) pitxer eta objektu asko aurkitu dira. Klorita arroka leuna eta lantzeko erraza da. Denbora askoan erabili izan da. Objektuen artean, kaxa zilindrikoak, katiluak, ertz irekiko loreontziak eta zenbait poto globular daude. Beste batzuk “jokatzeko oholak” dira (askotan hogei kupula txikirekin), oinetan edo plaketa bertikaletan oinarrituak; askotan, hego tolestuak dituen arrano baten forma izaten dute, baita eskorpioiena eta giza eskorpioiena ere. Joko-taulak hilen eta bizien halabeharraren sarbidea ematen duten tresnak dira. Hileta erritual batekin erlazionatzen bada edo hildakoarena besterik ez bada, material osoak pentsatzeko modu bat eta zegoeneko oso sofistikatua zen kosmogonia ematen du.

Jean Perrot arkeologoak ikusi du arranoaren hogei zuloek Sumerreko Ur-eko erret jokoaren hogei laukiak gogoratzen dituela. Are gehiago, arranoaren zuloen posizioa Egiptoko hogei laukiko aseb jokoaren hogei laukien posizio bera da. Pentsa dezakegu, beraz, arranoaren eta giza-eskorpioiaren jokoak ere mota horretakoak direla, bigarrenak hamasei lauki besterik ez badu ere.