Dio Harold James Ruthven Murrayk ez duela aurkitu hegoaldeko Afrikan, ez Afrika ekuatorialean ere, xakean aritu izanaren frogarik. Etiopian, aldiz, joko islamiarraren forma zahar bat dago; Mediterraneoko herrietatik aparte, Afrikako herri bakarra omen da, non xakea jokatzen den.

1524. urtean, Ganget-eko etiopiar elizgizonak, anaia Thomas-ek, Alessandro Zorzi jakintsu veneziarrarekin izandako elkarrizketetan esan zion, XVI. mendearen hasieran, Lebua Dengel enperadoreak (1508-1540) xakean eta kartetan jokatu zuela Hieronimo Bicini artista veneziarrarekin.

Eskubide kanonikoaren XVII. mendeko Ge'ez bilduma, Fäws mänsäfawi (Medikuntza espirituala), esplizitua da kleroari xakea debekatzeko orduan, 32. kapituluak espresuki debekatzen baitio apaizgoari senterej eta gabata jokatzea.

Debeku horiek ez zioten, ordea, sentereji eragotzi gorteetako zirkuluetan ospe handia izatea. XVIII. mendearen bigarren zatian Tigray-ko ras Mikael Sehul-en gortean xakean jokatzen ari zirelako erreferentziak daude. Garai horretako kronika batek dio 1769ko Fagetako guduan rasak häbrätä sera-rekin (hainbat kolorerekin) jokatzen zuela, hau da, sänṭäräj-arekin (sic), bere ohituraren arabera.

1809an, Lord Valentia-ren Voyages and Travels aldizkarian argitaratutako txosten batean, jokoaren berri eman zuen Henry Salt-ek (1780-1827), lehenengoz, Etiopiara joan zenean herriari buruzko informazioa jasotzera. Wolde Selassie bisitatu zuen Saltek, Tigrayko rasa edo buruzagia. Eta ohar batean hauxe dio:

[Hintalon], ilunabarrean, xakean aurkitu genuen Rasa buruzagien erdian. […] Ikusi nuen haien xakea gurearen desberdina zela. Alfilek zaldunen buruen gainetik egiten zuten jauzi, eta hiru lauki baino ezin ziren mugitu. Peoiek urrats bat baino ez zuten mugitzen hastean, eta ez ziren goratzen taularen bukaerara iristean. Zarata handiarekin jokatzen zuten; inguruko edozeinek, esklaboek barne, hitza hartzen zuten jokoan eta piezei heltzen zieten pozik erakusteko edozein mugimendu komenigarri […]

Saltek esan zuen, hala ere, Etiopian jokatu zuen jokoa hasieran uste genuena baino desberdinagoa zela gure xaketik. Hain zuzen, Etiopiako xakea munduko beste leku batzuetan XV. eta XVI. mendeetan gertatu ziren aldaketen aurretik izan zen joko zaharra zen.

Saltek iradokitzen duenez, XIX. mendearen hasieran Etiopian jokoa antzinako moduan jokatzen zela, honela baitio: “dama diagonalean mugitzen da, eta lauki bakarra”. Eta gaineratzen du, “dorreek ez dute botere bera Europako jokoetan, edo jokalariek ez dituzte hain maiz erabiltzen, eta ez dirudi dorrea zaldia bezainbeste baloratzen dutenik”.

Saltek txostenaren bertsio apur bat desberdin atera zuen 1838an Le Palamède aldizkari frantsesean.

Murrayren arabera, Saltek, bidaia batean edo bestean, ez dago argi noiz, Wolde Selassieren senterej-piezak eskuratu zituen eta berekin eraman zituen. 1913an, Murrayk esan zuen senterej-piezak orduan Britainiar Museoan zeudela, segur aski errege izango ziren beste hiru pieza bakarturekin batera. Museoko funtzionarioek diote, aldiz, Saltek Valentia-ri bidali zizkiola 1820an eta museoak 1853an erosi zituela.

Beranduago, Nathaniel Pearcek ere erakutsi zuen rasak jokoarekiko zuen kezka. 1814ko otsailaren 14an kanpin-dendara iristean, rasa berehala hasi zen xakean jokatzen, eta hori zen urtean zehar bere dibertsio nagusia. Pearcek gehiago esan zuen: rasaren joko gustukoena xakea zela, goizetik gauera, baita esklaboekin edo etxeko edozein langilerekin ere, nahiz eta berarekin jokatzeko jende egokia izendatu. Wolde Selassie ez zegoen bakarrik Tigrayn denbora-pasa honengatik zuen maitasunean, Pearcek zera ikusi baitzuen: “Nagusi batzuk goizetik gauera dibertitzen dira, afaldu osteko orduetan izan ezik, lo egiteko orduak izanik, xakean edo santeroge-an aritzen baitira.”

Sahle Selassie, Shoa-ko lehen erregea XIX. mende hasieran, xake-jokalari bikaina izan zen. Combes eta Tamisier bidaiari frantsesek, 1835-37an Etiopiara joan zirenek, adierazi zuten gauez gortesau batekin jokatzen zuela, eta haiek diotenez, beti arduratzen ziren bere maisuak irabazteaz. Selassiek xakean jokatzeko zuen ohitura ere aipatzen da Gabre Selassie-ren Menelik II.aren erregealdiaren kronikan. Kronika horretan esaten da Menelik II.ak adierazi zuela bere arbasoak Addis Abeba ezartzea profetizatu zuela jokoan zegoen bitartean, Filwoha inguruan zuhaitz baten azpian eserita.

Etiopiako xakeari buruzko informazio hobea utzi zigun Walter Chichele Plowden-ek Travels in Abyssinia lanean, Londresen, 1868an. Plowdenek Etiopiako xakea ikasi zuen 1843-1847. urteetako bidaian, hangoekin jokatuz. Honela dio:

Xakearen jokoa […] Etiopian ere badago, eta Sunteridge (senterej) deritzote. […] Xake-taulak ohiko lauki kopurua du, eta abisiniarrek oihal gorri bat erabiltzen dute, laukiak hari beltz josiez markatzen dira distantzia berean. Piezak elefanteen edo hipopotamoen boliz eginak daude, eta batzuk, argiagoak, adarrez; […] Piezen kopurua bat dator gurearekin, eta diferentzia bakarra da taula gaineko antolaketan erregeak elkarren aurrean daudela. Piezen izenak eta ahalmenak hauek dira: muturretan, gure gaztelu gisa, derr piezak daude, eta gazteluak bezala mugitzen dira; horien ondoan, bi zaldunak, edo furz [?], gure zaldunak bezala; horien ondoan, pheel piezak daude, edo alfil. Pieza hori zeharka mugitzen da, gure alfila bezala, baina hiru lauki baino ezin da mugitu, berea barne; ezin da geratu zaldunaren bigarren laukian, hutsik badago ere; aldi berean, lauki horretako, edo beste bateko, edozein piezaren gainetik pasa daiteke. Erregeak (negoose) eta furzak erdialdeko bi laukiak betetzen dituzte, erregeak gurekin bezala, baina furzak lauki bat edozein noranzkotan mugitzeko ahalmen mugatua baino ez du; harrapatzeko, diagonalean baino ez, ordea. Peoiak (edo medak-ak) gurean bezala dira; kasu guztietan, ez da nahitaezkoa harrapatzea. […] [Hasieran] Bi aldeek eskuetan har ditzaketen adina pieza mugitzen dituzte, bata bestearen atzetik, eta horrela segitzen dute batek peoi bat harrapatu arte; orduan, jokoak gurean bezala segitzen du.

Ondoren, xake-mateen bereizketa azaltzen du, eta aipatzen ezin hobea dela peoiekin ematen dena. Bestalde, ezin da erregea biluzi; berez, ia derrigorrezkoa da bi pieza uztea; pieza bat bakarra utziz gero, xake-mate eman behar da pieza horrekin zazpi mugimendu egin baino lehen. Are gehiago, jokalari hobeak bi pieza on utzi behar dizkio besteari. Zortzigarren laukira iristen den peoiak furzaren ahalmena izango du.

Xakea, Marcel Cohen-en geroagoko ikuspegian, "modan" egon zen ere Gondar-eko gortean, eta nabarmena da jokoaren garrantzia, pieza guztien eta mugimendu ugarien izenak Anton Abadiaren 1881eko Dictionnaire de la langue Amariñña hiztegian aipatzen baitira.

XIX. mendearen hasieran jokoaren berri gehiago jasotzen dira. Esate baterako, 1915ean, Lincoln de Castro-k Däjazmač Gebre Selassie eta Däjazmač Ali Mikael gortesau nagusien arteko partida  baten argazkia egiten du; eta hauxe dio: “nobleziak xakean jokatzen du, pertsona serioenen denbora-pasa; eta batek negusen gortean buruzagien artean jokatzen ikusten du, erregearen hitzordu batera deituta, gelaurrean egun osoak itxaron behar izaten dituztenean, harrera egin baino lehen.”

Meneliken II. enperadorearen garaiko (1844-1913) noble asko xake-jokalari onak ziren. Ras Imru-k gogoratzen du Taytu enperatriza jokoan aritzen zela, bitxia emakumeen artean, eta ras Abatä eta beste gortesau batzuekin jokatzen zuela. Funtsean nobleziaren joko bat bazen ere, ras Imruk dio apaiz batzuek ere jokatzen zutela jauregian.

Eritrean eta Etiopiako iparraldeko tigrinyera hizkuntzaren zonetan jokatzeko ohiturak Angelo da Roncigline eraman zuen säntäräj hitza, baita xake-pieza guztien izenak ere, tigrinyeraren 1912ko eskuliburuan sartzera. Xakearen terminoa agertzen da ere Coulbeaux eta Schreiber-en tigrinyera hiztegian, 1915ean, eta Francesco da Bassano-ren hiztegian, 1918an.

Bestalde, badirudi jokoa gutxitu egin zela modernizazioaren hasierarekin, batez ere Tafari Makonnen-en garaian administrazio-sistema modernoagoa garatzearen ondorioz, jauregiko auzitegiek zeregin gehiago eta, beraz, denbora gutxiago zutenean. 1923an zaila zen xake-piezak lortzea eta 1930 "zaharrek" baino ez zuten xakean jokatzen. Baina ras Imruk dio jokoa Addis Abebako jauregian jokatzen zela oraindik italiarren 1935-6. urteko inbasioaren unean.

Etiopian aditua den Richard Parnkhust-ek Ethiopian Review aldizkariaren 1971ko maiatz-ekaineko zenbakian idatzi zuen Etiopiako xakea ehunka urteetan jokatu zela. Etiopiako iparraldean eta Eritrean bizi diren Tigraytarrek esan zioten 1809. urtean jadanik aritzen zirela jokoan. Pankhursten arabera, italiarren 1930eko hamarkadako Etiopiako inbasioaren ondoren desagertu zen jokoa.

Etiopiako xakearen beste izen batzuk sunteridge edo shunteridge dira; eta sänṭäräj ahoskatzen da amhareraz. Arabierazko xatranj izenetik eratorria da izena. Berez, sentereja xatranjaren azken lekuko bizirik izan zen.

Senterejaren ezaugarri bereizgarri bat irekitze-fasea da: jokalariek nahi adina mugimendu egiten dituzte, aurkariak zenbat mugimendu egin dituen kontuan  hartu gabe; horrek jarraitu egiten du lehen harrapaketa egin arte. Beraz, irekiera-lerroak buruz ikastea ez da jokoaren ezaugarrietako bat.

Etiopiako xakea, arabiarrengandik ia ziurtasun osoz inportatua izan arren, bere garaian bere hiztegi espezializatua garatu zuen, eta hiztegi hori, gutxienez, hemeretzigarren mendearen erdialdean, Abadiak bere hizkuntza-ikerketak egin zituenean, batez ere amhareran oinarritzen zen, nahiz eta arabieratik termino mailegatu gutxi batzuk izan. Ikusi dugun bezala, jokoa sänṭäräj izenarekin ezagutzen zen, arabierazko mailegu bat; piezen izenak, ikusi dugun bezala, hein batean arabierazkoak eta partzialki amharerazkoak ziren, zerrenda honetan laburbiltzen den moduan:

 

arabiera	amharera	euskara
xatranj	sänṭäräj	senterej
shah	negus	errege
firz	ferz	bisir
fil	fil edo säbä	Elefante
faras	färäs	zaldi
rukh	der	gaztelu
baidaq	médéq	peoi

 

 

Arabierazko mat terminoa ere erabili zen “mate” esateko, nahiz eta Abadiak, dirudienez, gazteluaren garrantzia zela-eta, mat hitza gazteluak erregeari egiten zion mehatxu gisa itzuli zuen; eta ferz mat terminoaren erabilera ere jaso zuen, “bisirraren mate” esanahiarekin.

Dena den, oso-osorik amharera ziren termino asko erabili ziren joko-ekintza gehienetan. Hala, Abadiaren arabera, hitz hauek erabiltzen ziren:

äb gädälä, horrek esan nahi du harrapatu eta abantaila bat lortu zuela, bi aldeek harrapaketak egiten zituztenean erabilitako esaldi bat, baina bat piezen truketik hobeto ateratzen zenean, pieza baliotsuago edo pieza gehiago hartuz.

gädälä (berak harrapatu zuen), pieza bat hartzeko erabilia.

läwätä (berak trukatu zuen) trukerako erabili zen, i.e. bi jokalariek pieza bana harrapatu zutenean.

mäna näw (alferrik da), esanik berdinketa bat zegoenean.

täla säbä (säbä bakarrik), alfil batek matea lortzen zuenean erabiltzen zen.

sälatin (jokaldi bat), färäs sälatin, hau da, matea zaldi batekin, edo säbä sälatin, matea bi alfilekin, esaldiei bide emanez.

sära (egin zuen), piezak taulan jartzeko erabiltzen da.

soqä (berak jokatu zuen), i.e. piezak mugitu zituen.

weta bäqa (joan zen, nahikoa da), xake-mate terminoa.

Senterej-piezen beste izen batzuk agertu ziren azken garaietan, Europako xakearen eraginez, ziur asko. Esate baterako, ferz piezaren izen berria negest (erregina) zen. Säbä piezari yänegus balämwal (erregearen laguna) ere deitu zitzaion batzuetan, ras Imruk dioenez, edo, fit-awrari Kidan Wäld Keflé-ren arabera, guardia aurreratuko komandanteari eremu militarrean emandako etiopiar izena. Der pieza batzuetan genb (gaztelu) antzera deskribatu zen, Keflé eta ras Imru, bien arabera, baina, azken horrek zäbäña (guardia) ere aipatzen du. Medeqa wätadär (soldadu) izenez ere ezagutzen zen, ras Imruren arabera, eta äškär (zerbitzaria) Keflék dioenez.