ban-sugoroku
Ban-sugoroku (ban = taula, sugoroku = bi aldiz sei) jokoa shuang-lu joko txinatarretik dator eta Txinatik VI. eta VIII. mendeen artean eramango zuten Japoniara, sei aurpegiko dadoekin batera. Bestalde, Txinako literatura-tradizioak dio shuang-lu joko txinatarra Indiatik etorri zela 700. urtea baino askoz lehenago. Bistan denez, Mediterraneoa Txinarekin lotzen zuen zetaren ibilbidean zehar bidaiatzen zuten merkatariek eta misiolari budistek eraman zuten ekialdera. Horrela, joko txinatar hau Indiako edo Persiako nard jokotik dator, eta liù bó jokoa ordezkatuko zuen.
Garai hartako Txinako shuang-lu-taulek taula erromatarren antzeko lore-motiboak zituzten, eta ilargierdiak eremuen banatzaile gisa. Gainera, shuang-lu jokoaren txinatar izena, hau da, “bi aldiz sei”, duodecim scripta izen erromatarretik oso gertu dago, itzulpena ez bada. Japoniako ban-sugorokua, ordea, altzari trinko batean egiten zen, eta hamabi laukizuzeneko bi ilara zituen gainazalean.
Edo garaia (1615–1868), Japonia, ~1805.
The Metropolitan Museum of Art, New York.
Japoniako iturrietan ban-sugoroku jokoaren lehen aipamena jendaurrean jokatzeko debekuari zor diogu. Jitō enperatrizak (686-697) ilegaltzat jo zuen.
Edo garaia, 1816. Tokio-ko Museo Nazionala.
Baina, o.a. 10 eta 784 bitartean Japoniako hiriburua izan zen Nara-n, Shōmu enperadorea (724-749) zale sutsua izango zen, ban-sugoroku-taula bat baitzuen. Haren alargunak 756. urtean boliz eta nakarrez txertatutako palisandro-zurez egindako taula bikain bat utzi zuen Nara-ko Shōsō-in Altxor Inperialean, non oraindik osorik baitago. Bi aldiz sei lore-botoirekin apaindutako taula du, eremuak ilargierdiek bereizita. Beraz, antz handia du Astanan, Txinako mendebaldean, aurkitutako shuang-lu taularekin, ahaidetasun nabari bat, jatorria ez bada, erakutsiz.
Alde askeak zituen kutxa luzanga gisa eraiki zen. Horrek geroko garaietako tauletan ez zegoen arintasuna eta dotoretasuna ematen zion. Ondoko garaietakoak lau hanka potolodun egurrezko lauza lodiez eginak ziren. Hala ere, Japonian, XII. mendean, oinik gabeko altzari trinko bat zabaldu zen, zeinaren joko-eremua hamabi laukizuzeneko bi ilarek osatzen baitute.
Taula horiek, hain zuzen, Asiako Hego-Ekialde osoan aurkitu dira. Esaterako, Javan, VIII. eta IX. mende artean datatutako Borobudur-eko behe-erliebe batean ikus daiteke. Horrek iradokitzen du jokoa itsasoz ere irits zitekeela.
XVII. mendetik aurrera, ban-sugorokua gero eta gutxiago praktikatu zen. Alde batetik, jokoen zale amorratuek portugaldarrek sartu zituzten karta-jokoak nahiago zituzten, eramangarriagoak zirelako. Beste aldetik, estrategiaren zaleak go eta shōgi bezalako jokoek gehiago asebeteko zituzten. Txinan eta Japonian, XVIII. mendean, jokoaren ospea gutxitzen hasi zen, eta, horren ondorioz, jokoa ia ezezaguna da gaur egun.
XIX. mendean Tokugawa shogunerriak jokoen kontrako neurri zorrotzak ezarri zituen eta ban-sugorokuak ospea galdu zuen. XX. mendearen hasieran berrogei bat laguneko klub bat saiatu zen jokoa berreskuratzen Tokion. Mende horren bukaeran bai arauak bai jokoa ahaztuak zituzten japoniar gehienek. Lekaimek baino ez zuten jokatzen Kiotoko tenplu budistetan.
Japonian ban-sugorokuak ez du inoiz izan go edo shōgi jokoek izan duten ospea. Horrela, aipuak maiz egin arren eta artelanetan maiz agertu arren, arauek ez dira ondo ezagutzen. Badakigu, ordea, hainbat aldaera zeudela.
Osagaiak eta hasiera
Taula hamabi laukizuzeneko bi ilarek osatzen dute, bien artean korridore bat egonik eta hamabi laukizuzenak sei laukizuzeneko bi multzotan banaturik.
Bi jokalarik hartzen dute parte, eta bakoitzak 15 fitxa ditu.
Bi dado erabiltzen dira.
Partida hasieran taula hutsik dago.
Jokoaren helburua aurkariaren ahalik eta fitxa gehien harrapatzea da.
Arauak
Bertsio moderno honek taularen eskuineko erdia baino ez du erabiltzen eta R.C. Bell-ek jaso zuen 1979ko The Boardgame book lanean.
Hasiko dena zozketaz erabakiko da, eta gero, txandaka arituko dira.
Jokalariek bi dadoak jaurtiko dituzte eta fitxak dadoen puntuazioaren arabera sartuko dituzte taulan. Adibidez, 2-5 puntuazioak fitxa bat bigarren eta beste fitxa bat bosgarren laukietan eskuinetik sartzeko aukera ematen du.
Bigarren jaurtiketan, A jokalariak, ondoren, 1-3 atera du;
hortaz, B jokalariaren 1 laukiko fitxa harrapatu du.
B jokalariak, ondoren, 1-5 atera du;
hortaz, A jokalariaren 5 laukiko fitxa harrapatu du.
Bikoitz bat ateratzeak berriro jaurtitzeko aukera ematen du.
Fitxa guztiak jokalariaren taulako "etxean" daudenean, mugitzeari ekiten zaio.
Puntuazioak fitxa lauki huts batera eramaten duenean eta aurreko laukian aurkariaren fitxa bat edo gehiago dagoenean, jokalariak harrapatu, taulatik atera eta atxikiko ditu.
Bere 2 laukia eta Aren 2 laukia hutsik daudenez,
A jokalariaren fitxa bat itzuliko dio.
Jokalariak bikoitz bat ateratzen badu eta dagokion bere aldeko laukia hutsik badago edo fitxa bakar bat badu eta aurkariaren aurreko laukia ere hutsik badago, jokalariak jadanik harrapatu dituen fitxa bat edo bi, hurrenez hurren, hartuko ditu eta aurkariaren lauki hutsean utziko ditu.
Jokalariak bere fitxa guztiak sartu dituenean taulan, ateratzen has daiteke antzeko irizpidearen arabera: 2-5 puntuazioak aukera ematen dio bigarren edo bosgarren laukietan dauden bi fitxa ateratzeko.
Partida bukatuko da jokalari batek bere fitxa guztiak atera dituenean eta aurkariaren fitxa gehien harrapatu dituen jokalaria izango da irabazlea.
Aldaerak
Arau hauek J.L. Cazaux-ek ematen ditu bere liburuan eta jatorrizko arautzat ematen ditu.
Arau hauek osatugabeak dira, baina jokatzeko aukera ematen dute. Originaltasuna da txinatarrek eta japoniarrek denbora bakarrean jokatu zutela, fitxak ateratzeko fasea alde batera utzita.
Fitxen hasierako antolaketa taulak modernoaren berdina da. Fitxa beltzak goiko ezkerretik eskuinera mugitzen dira, beheko eskuinetik ezkerrera. Pieza zuriak beheko ezkerretik ateratzen dira, eskuinera joaten dira, gero goitik eskuinetik ezkerrera.
Dadoen jaurtiketa batekin bi fitxa desberdin mugi daitezke. Puntuazio bikoitzek ez dute inongo abantailarik ematen. Dado bakoitza behin baino ez da jokatzen.
Jokalari baten fitxak lauki batean meta daitezke.
Fitxak ezin dira sartu aurkako fitxa bi edo gehiago duten laukietan.
Lauki batean bakarrik dagoen fitxa bat harrapa daiteke aurkariak bere fitxa bat bertara eramaten badu. Harrapatutako fitxaren jabeak ezin du inongo mugimendurik egin harrapatutako fitxa jokoan berriro sartu arte. Dadoen jaurtiketa batekin ezin badu sartu, txanda aurkariari pasatuko dio.
Jokalari batek ezin baditu bere fitxak dadoen puntuazioaren arabera mugitu, txanda pasatuko dio aurkariari.
Irabazlea bere fitxa guztiak bere azken sei laukietara eramaten dituen lehen jokalaria izango da.
J.M. Mascortek bi arau desberdin hauek aipatzen ditu:
Jokalari bat helmugako 6 laukietan fitxa guztiak jartzera iritsi zenean, amaitzen zela jokoa (eta ez fitxa guztiak taulatik ateratzean).
Beste alde nabarmen bat da bikoitzek ez zutela berriro jokatzen uzten.